86
Kursatgichlar uzunlik ulchamida berrilsa, uni ukish va takkoslash oson, ya'ni ulchagich yoki
lineryka bilan ulchab masshtab asosiga kupaytirilsa, kursatkichning mikdori
aniklanadi.Berlgilar usuli kullanilganda masshtab asosi oldindan berlgilab olinadi.
Masalan: 1000 tonna ishlab chikarilgan maxsulot 1 mm. uzunlikka terng deryilsa, masshtab
asosi 1 mmq1000 tonna bulardi.
Agar vokera va xodisalarning mikdor kursatkichlari orasidagi fark katta bulib, masshtab
asosida olingan berlgi juda
kattalashib kertib, terrritoriyaga sigmasa, unda boshka variant,
masalan, maydon ulchami olinadi. Buning uchun kursatkichlar ildiz ostidan chikarilib,
aylana, turtburchak, kvadrat yoki uchburchakda tasvirlanadi. Agar bu variantda xam berlgi
terrritoriyaning kup kismini egallab kuysa, yana
boshka variant olinadi; kursatgichlar kub
ulchamida berrilib, xajm orkali kursatiladi. (Bunda kursatgich uch darajali ildizdan
chikariladi). Kaysi variantda bulmasin tasvirlanayotgan kursatkich berlgilarning kattaligiga
proportsional bulsa, ya'ni anik kursatsa, absolyut kursatgich bulib xisoblanadi. Mikdorlar
absolyut kursatgichda tasvirlansa, ularni anik tasvirlash mumkin buladi. Lerkin mikdor
kursatgichlar farki juda katta bulsa, absolyut
mikdorda tasvirlab bulmaydi, bunday xolda
shartli kursatgichlarda berriladi. Bunda berlgilar shartli ravshda kabul kilinib, ular kichikdan
kattaga shartli ravishda oshib boradi. Bu usulda anik kursatkich berrilmaydi va ularni fakat
shartli ravishda takkoslash mumkin. Masalan: Uzberkistonning axoli kartasini tuzadigan
bulsak (rerspublikaning eng kichik shaxrida 5000 axoli, eng yirik shaxri Toshkerntda esa 2
mln. axoli bor). Eng kichik kursatkich bilan eng katta kurchatkich orasida juda katta fark
bulgani uchun ularni absolyut shkalada kursatish kiyin, shuning uchun shartli shkalada
berriladi.
Absolyut shkalada xam, shartdli shkalada xam, kursatkichlar ma'lum nterrvallarga
bulib tasvirlanadi. Interrvallarga bulish ikki xil buladi:
- uzluksiz shkala; va - pogonali shkala.
- Berlgilar uzluksiz shkalada berrilganda mikdor kursatkichlarni anikrok tasvirlaydi. Lerkin
berlgilar ulchamidagi fark juda katta bulishi mumkin, chunki xakikiy mikdorga tugri
kerladi. Shuning uchun uzluksiz shkaladagi berlgilardan spravochnik tipidagi va oliy
maktablar uchun chikariladigan kartalarni tuzishda foydalaniladi.
- pogonali shkaladagi berlgilarda mikdorlar ma'lum gruppalarga bulib tasvirlanadi. Bunda
berlgilar ulchami mikdorni anik kursatmaydi. Shuning uchun bu usul ukuv kartalari
tuzishda kullaniladi. Bunda karta lergerndasida berlgilarning anik kiymatlari berriladi.
Keryingi vaktlarda ukuv kartalarda mikdor kursatkichlar urniga nisbiy kursatkichlar suz
orkali berriladigan buldi. Masalan: yirik shaxarlar, urta
shaxarlar va kichik shaxarlar, derb
yozib kuyiladi. Berlgilar yordamida kup xil mazmunga ega bulgan kursatkichlarni va
ularning yillar buyicha usishini (dinamikasini) xam kursatsa buladi.
Do'stlaringiz bilan baham: