Hujayraning o`sishi. Har bir tirik mavjudot ma’lum o`lchamlarga ega. Bu o`lchamlarga
organizm hujayralarining ko`payishn va o`sishi orqali erishiladi. Odam tanasining hamma hujayralari
o`sish qobiliyatiga ega. Ammo bizning a’zolarimizdagi ko`pchilik hujayralar o`zining o`rtacha
o`lchamlarini saqlab qoladi. A’zo aktivligining keskin oshishi yoki patologik jarayonlar natijasida
hujayra o`lchamlari odatdagidan ko`ra kattalashishi - gipertrofiya kuzatiladi.
Hujayraning hayot sikli, differentsiallanishi. Yangi hosil bo`lgan hujayralar hayot siklini
o`taydi. Hayot sikli hujayraning yangi hujayra hosil bo`lishida uning keyingi bo`linishiga qadar yoki
o`ning o`lishigacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Hujayra o`z hayoti davrida bo`linishi, o`sishi,
differensiallanishga uchrashi kuzatiladi. Shuning uchun hujayraning hayot sikli jarayonlarini ikki
gruppaga bo`lish mumkin (Bloch D., Qndman Q., 1955). Birinchi gruppaga hujayraning bo`linishi
bilan bog`liq jarayonlar kirib, uni avtosintetik interfaza deyiladi (30-rasm). Ikkinchi gruppaga esa,
hujayraning o`sishi, differensirovkasi ma’lum vazifani bajarishga ixtisoslanishi mansubdir
(geterosintetik interfaza). Differensirovkaga uchragan hujayra ixtisoslangan hujayra bo`lib, u ma’lum
vazifani bajarishga moslashgan. Ular ko`pincha bo`linish qobiliyatini yo`qotadi. Masalan,
differensiallangan qon hujayralari - eritrotsitlar, nerv hujayralari va hokazo. Ba’zi hujayralar
differensirovka holatida bo`linish qobiliyatiga ega bo`ladi (jigar hujayralari).
Embrional takomillashish davrida epiteliy, biriktiruvchi to`qima, mushak va nerv hujayralari
embrional varaqlardan rivojlansa, yetilgan davrida differensiallanishga a’zolarning turli qismlarida
joylashgan kambial hujayralar uchraydi. Qon ishlab chiqaruvchi organlardagi kambial hujayralar
«o`zak hujayralar» deb yuritiladi.
49
Ichki
doira-yangi
hosil
bo`lgan hujayraning yava qayta
bo`linishga
kirishi
(avtosintetik
interfaza);
a-
yangi
ikki
qiz
hujayralarning hosil bo`lishi; b -
hujayra
bo`linmay,
yadrolar
bo`linishi natijasida ko`p yadroli
hujayralarning hosil bo`lishi; v -
mitozda yadro qobig`i buzilmay,
xromosomalar sonining ikki marta
ortishi-poliploid hujayralarning hosil
bo`lishi; g - DNK reduplikatsiyasi
ro`y berishi va hujayra bo`linmay
uning
massasining
oshishi-
politeniya. Tashqi doirada turlicha
hayot
siklini
tugatuvchi
differensiallashayotgan
hujayra
ko`rsatilgan. 1- hujayra o`limi; 2 -
mitotik
bo`linish
qosiliyatnii
yuqotgan ixtisoslashgan hujayra; 3 -
hujayraning
differensirovkaga
uchramay ,bo’linishga kirishi; 4 -
hujayraning
differentsirovkaga
uchrab, mitotik bo`linishga kirishi;
2s - va 4s- DNK diploid va tetraploid
miqdori;
2n-
va
4n-
xromosomalarning
diploid
va
tetraploid yig`indisi.
Hamma hujayralar ma’lum
muddatda
yashaydi.
Masalan,
eritrotsitlar 120 kungacha, epidermis
hujayralari 4-10 kun va hokazo. Nerv
va mushak to`qimasi hujayralari organizmniig butun hayoti davomida yangilanmaydi, degan fikrlar
ham bor. Hujayra o`lish vaqtida hujayra yadrosi piknozga (yadro zichlashishi va donadorlikni yo`krtib
kichrayishi), karioreksisga (yadroning mayda donachalarga bo`linib ketishi), kariolizisga (yadroshng
erib ketishi) uchrashi mumkin.
Yadrodagi o`zgarishlar oqibatida (birga) sitoplazmada ham qaytarib bo`lmas o`zgarishlar yuz
berib, natijada, hujayra halok bo`ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |