GASTRULYATSIYA VA O’Q ORGANLARNING HOSIL BO’LISHI
Gastrulyatsiya mobaynida homila varaqlari va o`q organlarining boshlang`ich kurtagi hosil
bo`ladi. Gastrulyatsiya umurtqali hayvonlarda tuxum hujayralardagi oziqa moddasining miqdoriga
qarab turlicha kechadi. Gastrulyatsiyaning 4 turi farqlanadi (39-rasm): 1) invaginatsiya; 2)
immigratsiya; 3) epiboliya; 4) delyaminatsiya.
Invaginatsiya (lat in - ichkariga, vagina - qin) da blastula devorining bir qismi blastula ichiga
botib kiradi. M i g r a t s i y a d a blastula devorini hosil qilgan blastomerlarning bir qismi blastula
ichiga (immigratsiya) yoki tashqarisiga (emigratsiya) ko`chib ikkinchi qavatni hosil qi-ladi. Epiboliya
(yunon. epibole qoplash) - blastula devorining sekin bo`linayotgan qism hujayra-larining tez
bo`linayotgan qism hujayralari bilan qoplanishi. Delyaminatsiya (lat. de - ajralish, lamina - plastinka)
blastula devorini hosil qilgan blastomerlarning tangentsial bo`linishi natija-sida blastula devorining
ikki qavatli bo`lib qolishi. Xordali hayvonlar rivojlanishida gastrulyatsiyaning bir yo`la bir necha
turini kuzatish mumkin, lekin shulardan ma’lum bir turi asosiy o`rin tutadi.
Lansetniklarda gastrulyatsiya invaginatsiya turi bo`yicha
kechadi. Blastulaning tubi ichkariga botib kirib ustki
devorigacha borib yetadi. Natijada blastotsel torayib, tashqi
parda - ektoderma, ichki varaq - entodermadan iborat ikki qavat
devorli qadah hosil bo`ladi. Qadahning bo`shlig`i birlamchi
ichak yoki gast rotsel deyiladi. Bo`shliqqa kirish yeri birlamchi
og`iz yoki blastopora deb nomlanadi. Birlamchi og`iz 4 ta lab
bilan chegaralangan: homilaning orqa tomoniga to`g`ri keluvchi
dorsal lab, old tomoniga to`g`ri keluvchi v e n t r a l lab va ular
orasidagi 2 yon lablar. Lab hujayralarini blastula qirg`oq
zonasining mayda hujayralari hosil qiladi. Homila bo`yiga o`sadi
va blastopora lablari bir-biriga yaqinlashadi. Tashqi varaq
hisobiga dorsal labdan boshlanuvchi hujayralar tortmasi hosil
bo`lib, bu tortmani nerv plastinkasi deb yuritiladi. Keyinchalik
undan nerv naychasi hosil bo`ladi. Uning ostida, lekin ichki
varaq hisobiga hujayralar tortmasi hosil bo`lib, uni hordal
plastinka deb ataladi. Undan hayvonning o`q skeleti hosil
bo`ladi. Ikkala kurtakning hosil bo`lishida blastoporaning dorsal
lab materiali ishtirok etadi. Ikki devorli homila hosil bo`lgach,
o`q organlarining hosil bo`lishi boshlanadi. Nerv plastinkasi
homilaning bo`yi bo`yicha nerv ariqchasi holida tashqi varaqdan
ajralib chiqadi. Tashqi varaqning uchlari bir-biriga qarab o`sadi
va birlashadi. Shunday qilib, tashqi varaq – ektoderma
shakllanadi. Nerv ariqchasi chetlari buralib, ektoderma ostida
yotuvchi nerv naychasi hosil bo`ladi. Shu yo`l bilan ichki varaq
hisobiga xordal plastinkadan xordal trubka, undan esa xordal
tortma hosil bo`ladi (40-rasm, a b).
Shu vaqtning o`zida ichki varaq tarkibidagi qirg`oq zonasining hujayralari xordal tortma
atrofida ichki va tashqi varaq orasiga o`sib
kiruvchi ikkita cho`ntak hosil qilady. Bu
39- rasm. Gastrulyatsiya turlari.
A-invaginatsiya; B-epiboliya; V-
migratsiya; G-delyamiiatsiya (V.
G. Yeliseev va
boshqalar,
1972).
60
cho`ntaklar gastrotseldan ajralib, gastrula bo`yi bo`yicha joylashuvchi mezodermani hosil qiladi.
Mezoderma xaltacha shaklida o`sib, unda pariyetal va visseral varaqlarni farq qilish mumkin.
Mezoderma tortmalarining barcha qismi bir xil bo`lmay, dorzal qismi segmentlarga - somitlarga
ajralgan. Ular segment oyoqchalariga davom etadi. Ventral qismi segmentlarga ajralmaydi. Bu qism
splanxnotom deb yuritiladi. Xorda va mezoderma birlamchi ichki varaqdan ajralgandan so`ng ichki
homila varag`i - entoderma shakllanadi.
Amfibiyalarda gastrulyatsiya i n v a g i n a t s i y a va e p i b o l
i y a turida o`tadi. Amfibiylar blastulasining tubi sariqlikka boy bo`lib,
ularning maydalanishi juda sekin ro`y beradi. Gastrulyatsiya jarayoni
qirg`oq zona sohasida boshlanadi. Bu yerda o`roqsimon egat hosil
bo`ladi. O’roqsimon egat chuqurlashishi natijasida gastrotsel
bo`shlig`i, blastopora, dorsal va yon lablar hosil bo`ladi. Ventral lab esa
hali vujudga kelmagan bo`ladi. Uning o`rnida esa sariqlikka boy
blastomerlar joylashadi. Invaginatsiya bilan bir vaqtning o`zida blastula
vegetativ qutbining yirik hujayralarini animal qutbning tez
ko`payayotgan mayda hujayralari bosib ketib, epiboliya ham
boshlanadi. Invaginatsiya va epiboliya natijasida ektoderma va
entoderma, shuningdek ventral lab hosil bo`ladi. Dorsal lab sohasida
bo`linayotgan mayda hujayralar gastrula ichiga o`sib kirib,
mezodermani hosil qiladi. Mezoderma hosil bo`lgach ilk ichki qavat
hisobiga entoderma va xorda, keyinroq esa ektodermadan nerv
naychasi
rivojlanadi.
Nerv
naychasining
hosil
bo`lishi
va
mezodermaning somitlarga bo`linishi lansetnikdagi kabi sodir bo`ladi.
Baliqlarda gastrulyatsiya invaginatsiya va delyaminatsiya yo`li
bilan kechadi. Maydalangan pusht gardishi sariqlikda birmuncha
cho`ziladi; uning ustidan ko`tariladi va orqa qirg`og`ida burila
boshlaydi. Buning natijasida qirg`oq kertigi hosil bo`ladi. Bu kertik
uzunlashadi, chuqurlashadi, natijada, homila gardishi ikki qavat bo`lib
qoladi. Tashqi qavati ektodermani, ichki qavati esa entodermani tashkil
qiladi. Birlamchi ichak bo`shlig`idan gastrotsel hosil bo`ladi va u
lansetniklarning,
amfibiylarning
birlamchi
ichagidan
tubining
bo`lmasligi bilan farq qiladi. Ularda tub bo`lib parchalanmagan sariqlik
hisoblanadi. Bu yerda ham lablar bilan chegaralangan blastopor bo`lib,
lantsetnik, amfibriylarnikidan orqa labning bo`lmasligi bilap
farqlanadi, orqa lab o`rnida esa sariqlik bo`ladi. Invaginatsiya va
qirg`oq kertigining hosil bo`lishi bilan bir vaqtda delyaminatsiya ham
ro`y beradi, ya’ni sariqlik ustida yotuvchi qirg`oq bla-stomerlarining
ajralishi natijasida ham entoderma hosil bo`ladi. Shunday qilib, baliqlarda 2 ta entoderma farqlanadi.
Biri-invaginatsiya yo`li bilan hosil bo`lgan g a s t r a l e n t od e r m a va ikkinchisi delyaminatsiya
natijasida hosil bo`lgan sariqlik entodermasi. Bir vaqtning o`zida lablar sohasidasida mayda hujayra
materialining ajralishn hisobiga xor-domezodermal kurtak hosil bo`ladi va ular gastrulyatsiyaning
boshlanishidayoq ekto-va entodermaning orasiga suqilib kirib, alohida o`sa boshlaydi. Ektodermaning
tarkibida oldingi labdan nerv plastinkasi o`sadi.
Qushlarda gastrulyatsiya d e l a m i n a t s i y a bo`yicha kechadi. Maydalangan homila gardishi
2 varaqqa ajraladi. Entoderma ostida uncha katta bo`lmagan gastrotsel deb yuritiluvchi tirqish hosil
bo`ladi, uning tubi sariqlik hisoblanadi. Qushlar tuxumini bosib yotmaguncha pusht gardishida
o`zgarishlar bo`lmaydi. Pusht gardishining markazida bo`linayotgan mayda hujayralar pusht
Do'stlaringiz bilan baham: |