Donador hujayralar qavati 2-3 qavat, bir-biriga zich joylashgan duksimon hujayralardan iborat.
Ularning tcitoplaz-masida ribosomalar, mitoxondriyalar, lizosomalar bilan bir-ga, lizosamalarning bir
ko’rinishi bo’lgan keratinosomalar (qavat-qavat tanachalar) hamda parchalangan tonofibrillalar
bo’laklari va ular bilan yonma-yon yirik keratogialin donachalari bo’ladi. Bu donachalar
polisaxaridlar, lipid va tarkibida ko’p miqdorda gistidin, prolin, arginin hamda oltingugurtli tcistin
amnnokislotalari tutgan oqsillardan tashkil topgan bo’lib, ishqoriy anilin bo’yog’i bilan yaxshi
bo’yaladi. Donador hujayra-lar tcitoplazmasida keratogialin bilan tonofibrillalar kom-pleksiiing
bo’lishi ushbu hujayralarda muguzlanish jarayoni-
iing boshlanganligidan dalolat beradi. Ba’zan bu o’zgarish terining kuchli ishqalanishga uchraydigan
juda kichik sohasida ro’y berishi mumkin. (Mn: qadoqlar).
YAltirotc qavat terining ayrim sohalarida (kaftda, tovonda) yaxshi ko’rinadi va yadro tutmagan,
tcitoplazmasi oqsil modda -• eleidin bilan to’lgan 3-4 qavat yassi hujayralardan iborat. Eleidin yaxshi
bo’yalmaydi, lekin kuchli nur sindirish xususiyati-ta ega. SHuning uchun hujayralar chegarasi aniq
bilinmaydi va bu qavat preparatda rangsiz yaltiroq tasma holida ko’rinadi. Zleidin tonofibrillalar va
keratogialin oqsillaridan, ular-ning sul’fgidril gruppalarining oksidlanishi natijasida ho-sil bo’ladi,
deb taxmin qilinadi. Uz navbatida eleidin muguz pmodda - keratin hosil bo’lishida bir bosqich
hisoblanadi.
Epidermisning tashqi muhit bilan bevosita aloqada bo’lgan eng yuza qavati muguz qavat bo’lib, uning
qalinligi terining turli sohalarida har xil bo’ladi. Kaft, tovon terilarida bu qavat qalin bo’lsa, tananing
yon sathida, ayniqsa qovoqlar va erkaklar tashqi jinsiy a’zolari terilarida anchagina yupqadir. Bu qavat
yadrosiz, bir necha o’n qavat muguz tangachalardan tash-kil topgan. Bu tangachalar muguz modda
(keratin) va havo pufak-•chalari tutadi. Keratin oltingugurtga boy, kislota va ishqorlar ta’siriga
chidamli oqsil moddasi hisoblanadi. Muguz tangacha-lari bir-biriga zich va mahkam birikib turadi.
Terining tashqi yuzasidagina ular zich joylashmay, bir-biridan ajralib ayrim muguz tangachalar holida
turadi. Terining ustki sathidagi muguz tangachalar fiziologik tarzda ko’chib tushib turadi va terining
tushib turuvchi qavatini hosil qiladi. Muguz tangachalarining tushib ketishi jarayonida
keratinosomalar muhim rol’ o’ynaydi. Ular hujayralardan chiqib, hujayralararo bo’shliqda to’planadi.
Buning natijasida desmosomalarning erishi (lizisi) va muguz tangachalarining bir-biridan ajrashi
kuzatiladi. Muguz qava-tining ahamiyati shundaki, u o’zidan issiqlikni yomon o’tkazadi va katta
elastikli xususiyatiga ega.
249
Kaft va tovon terisiga nisbatan terining boshqa joylarida epidermis ancha yupqa bo’ladi. Masalan,
boshning sochli qismida uning qalinligi 170 mkm dan oshmaydi. Bu erda yaltiroq qavat yo’q, muguz
qavat esa faqat 2-3 qavat muguzlangan hujayralar-dan - tangachalardan iborat. Terining ko’pchilik
qismida epider-mis asosan o’suvchi, donador va muguz qavatlardan tashkil topgan. Har bir qavat o’z
navbatida kaft va tovon terisi epidermisi-ning tegishli qavatiga nisbatan ancha yupqa bo’ladi. Ba’zi
tashqi va ichki omillar ta’sirida, masalan, kuchli mexanik ta’sirlar-da, A vitamin etishmaganda va
gidrokortizon ta’sirida muguz-lanish jarayoni kuchayadi.
Derma yoki xususiy teri o’z navbatida bir-biridan aniq ajralma-gan qavatlar: so’rg’ichli qavatlar
(stratum papillare) va zich yokn to’r qavat (stratum compactum seu reticulare) lapra*bo’linady.
So’rg’ichli qavat bevosita epidermis ostida joylashib, siy-rak tolali shakllanmagan biriktiruvchi
to’qimadan tashkil top-
gan. SHu biriktiruvchi to’qima epidermisga botib kirib, so’rg’ich-lar hosil qiladi. So’rg’ichlar shakli
va kattaligi terining tur-li zonalarida har xil bo’ladi.Kaftda va tovonda bu so’rg’ichlar yaxshi
rivojlangan. Epidermis yupqa bo’lgan joylarda esa so’r-g’ichlar ancha kalta bo’ladi. YUz terisida
so’rg’ichlar sust rivoj-lanib, yosh ulg’ayishi bilan yo’qolib ketishi ham mumkin. Teri-ning so’rg’ichli
qavati barmoqlar terisi sathida har bir shaxsga xos bo’lgan individual ko’rinishlarni belgilab beradi.
Terining bu ko’rinishi har bir odamning o’ziga xos bo’lganligidan sud me-ditcinasida va
kriminalistika amaliyotida barmoq izlariga qarab shaxsni aniqlashda - daktiloskopiyada keng
qo’llaniladi.
So’rg’ichli qavat to’qimasida kollagen, elastik va retikulin tolalar bilan birga fibroblast, makrofag,
melanofor, plazma-tik va semiz hujayralar mavjuddir. Bu erda mushak hujayra-larining alohida
tutamlari uchraydi. Bu mushaklarning ayrim-lari sochni tiklovchi mushak bo’lib, ular soch ildizi bilan
uzviy bog’liqdir. Dermaning so’rg’ich qavatida qon, limfa tomirlari, nerv tolalari va erkin, hamda
kapsulali nerv oxirlari ko’p uch-raydi. So’rg’ichli qavat qon tomirlari hisobiga terining epider-mis
qismi oziqlanadi.
So’rg’ichli qavatda o’simtalari ko’p, tcitoplazmasida va o’sim-talarida melanin pigmentini tutuvchi
melanofor hujayralar joylashadi. Melanofor hujayralar epidermis melanotcitidan farqlanib, DOFA-
oksidaza reaktciyasini bermaydi va melaninni sintez qilmaydi. Melanoforga pigment epidermis
melanotcitla-ridan kiradi deb taxmin qilinadi. Melanofor hujayralar te-rining ayrim joylarida, ayniqsa,
anal teshik, sut bezi so’rg’ich-lari atrofida ko’p bo’ladi.
Dermaning to’r qavati zich tolali shakllanmagan biriktiruv-chi to’qimadan iborat bo’lib, elastik tolalar
va dag’al kollagen tolalari tutamlaridan iborat. Bu kollagen tolalar tutamlari teri sathiga parallel
hamda qiyshiq yo’nalib, o’zaro chigallar hosil qiladi. Retikulin tolalar faqatgina qon tomirlar va ter
bezlari atrofidagina joylashadi. To’r qavatda hujayra elementlaridan asosan fibroblastlar bo’lib, qon
tomirlari so-halaridagina makrofaglar limfotcitlar va leykotcitlar joyla-shadi. To’r qavatda soch
ildizlari, yog’ bezlari, teri osti yog’ qat-lami bilan chegaradosh qismida esa ter bezlari joylashadi. Te-
rining to’r qavati juda pishiq bo’lgani uchun hayvonlar terisi-dan turli xil anjomlar va kiyim-kechaklar
ishlanadi.
Teri osti yog’ kletchatkasi (tela subcutanea) ikki qismdan: yog’ kle tchatkasi (funniculus adiposum)
vateri fastciyasi (fascia cutis) dan iborat. YOg’ kletchatkasi yog’ hujayralari to’dalaridan iborat bo’lib,
ular derma to’r qavatidan davom etgan va teri fastciyasini ho-sil qiluvchi kollagen tolalarning yirik
tutamlari bilan o’raladi. YOg’ hujayralari to’dalari orasidagi biriktiruvchi to’qimada ko’plab qon
tomirlar, nerv tolalari va erkin hamda kapsulali nerv oxirla-ri (Krauze kolbalari, Ruffini va Fater -
Pachini tanachalari) joy-lashadi. YOg’ kletchatkasi terining hamma joylarida bir xil bo’lmay-
di. Ayrim joylarda (yag’rin, qorin terilarida) bu qavatning qalinligi bir necha santimetrga etadi.
Terining yog’ kletchatkasi yumshoq qatlam hosil qilib, mexanik ta’sirlardan asraydi. Teri osti yog’
kletchatkasi organizm uchun yog’ deposi hisoblanib, tana haroratini mo’’tadil tu-tib turishda ham
ishtirok etadi.
Teri pigmenti melaninlar turkumiga mansub
bo’lib (lat. melas - qora), deyarli hamma
250
odamlarda bo’ladi. U epidermisda ham, xususiy terida ham bo’lib, terining rangi pigment miqdori-ga
bog’liq. Organizmida melanin pigmenti bo’lmagan jonzotlar al’binoslar deyiladi (albus - oq). Melanin
melanotcit hujay-ralarida tirozin aminokislotasining tirozinaza va DOFA-ok-sidaza fermentlari
ta’sirida oksidlanish natijasida hosil bo’ladi. Melanin ul’trabinafsha nurlarini juda kuchli yutish
xususiyatiga ega, shuning uchun u organizmni ul’trabinafsha nur-larining zararli ta’siridan saqlaydi.
Pigment teri yuzasi-king hamma joyida ham bir xil taqsimlanmagan: yuz, bo’yin, or-qa terilarida
pigment ko’proq, qorin terisi, kaft va tovonda esa kamroq bo’ladi.
Tashqi va ichki ta’sirotlarning ta’siri natijasida teri pigmentining miqdori o’zgarib turadi. YOz faslida
oftob (ul’-trabinafsha nurlar) ta’sirida terida pigment miqdori ko’payib, badan qorayadi. Homilador
ayollarda ichki - gormonal holatlar ta’sirida ham terining ayrim joylarida (yuz, tashqi jinsiy a’zolar
sohasida) pigment ko’payadi. Pigment almashinuvi ichki sekretciya bezlari faoliyatiga, ul’trabinafsha
va radiatciya nur-lari, ba’zi ximiyaviy moddalar va vitaminlar (A, PP va ayniq-sa vitamin S) ta’siriga
bog’lik.
Do'stlaringiz bilan baham: |