SOCHNING TUZILISHI
Soch 2 qismdan: teridan chiqib turgan s o ch o’ qi va terida joylashgan soch ildizidan iborat. Soch
o’qi soch voronkasi-dan chiqib, teri ustida yotadi. Soch voronkasiga yog’ bezlari o’z mahsulotini
chiqaradi. Soch ildizi dermaning chuqur qatlamida teri osti yog’ kletchatkasi chegarasiga qadar davom
etadi va u erda soch piyozchasi bilan tugaydi (152-rasm). YAxshi rivojlangan sochlar ildizida
sochning kutikulasi, po’stloq va mag’iz qismlari tafovut qilinadi.
Soch kutikulasi soch ildizining pastki va yuqori qismlarida bir xil tuzilishga ega emas. Soch
so’g’oni - piyozchasi sohasining .kutikulasi bo’ychan (tcilindrsimon) x,ujayralardan iborat. Il-
254
152-rasm. Soch ildyzining bo’ylama kesimi. Ge-
matoksilin-eezin bilan bo’yalgan. Ob. 3,5,
ok. 10.
1 _ soch o’qi; 2 -pchki vpitel1:al qgn; 3 - tashqi
zpitelial qnn; 4 - soch xaltasi; 5 - soch piszchasn;
6 - soch so’rg’pchi; 7 - yog’ to’qimasn.
dizning yuqori tomoniga siljigan sari bu hujay-ralar qiyshayib, yassila-nadi va muguzlanadi. Mu-
guzlangan epiteliy hujay-ralari yupqalashib bir-bi-rining ustiga yotadi.
Sochning po’stlok, modda-si (cortex pili) soch yo’nali-shi bo’yicha cho’zilgan bir necha qator yassi,
muguzlan-gan hujayralardan iborat. Faqat soch piyozchasi soha-sida bu hujayralar tcito-plazmasida
tonofibril-lalar bo’ladi. Po’stloq qismi hujayralarida soch rangini belgilovchi pig-ment melanin
donachalari joylashadi. Muguzlangan po’stloq hujayralarida yad-ro qoldiqlari, pigment va havo
pufakchalari hamda qattiq keratin donachalari bo’ladi. Qattiq keratin suv, kislota va ishqorlarda
yomon eriydi, uning tarki-bida oltingugurt tutuvchi tcistin aminokislotasi ju-da ham ko’p bo’ladi.
Po’st-loq qavat hujayralarida muguzlanish jarayoni ora-liq bosqichlarsiz tezamal-ga oshadi, ya’ni
hujay-ralarda keratogialin va eleidin to’planmaydi. Po’st-loq modda qanchalik yaxshi rivojlangan
bo’lsa, soch shuncha pishiq va elastik bo’ladi.
Sochning mag’iz moddasi (medulla pili) mayin sochlarda bo’l-may, uzun va qattiq sochlarda bir necha
qator yirik, poligonal hujayralardan iborat bo’ladi. Bu hujayralar «tangachalar us-tuni» ni hosil qilib
joylashadi. Hujayralar tcitoplazmasida atcidofil trixogialin moddasi, mayda havo pufakchalari, oz
miqdorda pigment donachalari bo’ladi. Soch ildizining quyi 2/3 qismida mag’iz modda
hujayralarining yadrosi zichlashadi va hujayra anchagina muguzlanib qoladi. Ildizning yuqori qismi-
da esa soch mag’izining hujayralari butunlay muguzlangan bo’-ladi.
Soch ildizi teri sathiga nisbatan qiyshiq yo’naladi va s o ch piyozchasini (bulbus pili) hosil qiladi.
Soch piyozchasiga tagidan botib
;
kirgan soch so’rg’ichi (papilla pili) siyrak tolali shakllanmagan
biriktiruvchi to’qimadan iborat. Bu to’qi-ma qon tomirlar va nerv oxirlariga boy. So’rg’ich hisobiga
soch oziqlanadi. So’rg’ichni qoplab turgan soch piyozchasining epiteliy-si kambial hujayralar
hisoblanib, ular hisobiga soch o’sadi. Soch so’rg’ichining ustida joylashgan hujayralar sochning
255
mag’iz va po’stloq moddasini, eng pastki qismlarini qoplagan kambial hujayralar esa soch kutikulasini
va soch ichki epitelial qinini hosil qiladi. Soch piyozchasi hujayralari soch so’rg’ichidan, ya’ni
oziqlantiruvchi manbadan uzoqlashgan sari muguzlanish protces-siga uchraydi. SHuning natijasida
hujayralar cho’zinchoq muguz tanachalarga aylanib boradi. Muguzlanish jarayoni sochning po’stloq
va kutikula qismida jadal ketadi. Soch rangi sochning po’stloq qismini hosil qiluvchi hujayralardagi
pigment moddasining miqdoriga bog’liq. Pigment donachalari soch ildi-zining yuqori qismidagi
hujayralarda ham saqlanadi. Sochning oqarishi pigment hosil bo’lishining susayishi va shuning bilan
bir qatorda soch ildizining muguz tangachalarida havo pufakcha-larining ko’payib ketishi natijasida
ro’y beradi.
Soch ildizi soch qopchasi yoki follikulasida jonlashadi. U tashqaridan biriktiruvchi to’qimali dermal
qin - soch xaltasi bilan o’ralgan. Soch follikulasi o’z navbatida ichki va tashqi epitelial qinlarga
bo’linadi (152, 152-rasm). Soch ildizining ichki epitelial qini ( vagina epithelialis radicularis ixterna
) soch piyozchasining hosilasi bo’lib, yuqorida yog’ bezlarining chiqaruv naylari sohasida yo’qolib
ketadi. Soch ildizining pastki qism-.larida soch piyozchasiga qo’shilib ketadi.
Ichki epitelial qin 3 qavatdan: 1) bir qavat muguzlangan epiteliydan iborat soch kutikulasidan: 2) 2-3
qator, qisman muguzlangan hujayralardan tashkil topgan Geksli qavatidan; 3) bir qator muguzlangan,
yadrosiz hujayralardan iborat Genle qavatidan tarkib topgan (153-rasm). Soch ildizining o’rta va
yuqori qismlarida bu uchta qavat qo’shilib ketadi va faqatgina yumshoq keratin tutgan, butunlay
muguzlangan hujayralardan iborat bo’ladi.
Soch ildizining tashqi epitelial qini ( vagina epithelialis radicularis ixterna) epidermis Mal’pigi
qavatining davomi hi-soblanib, piyozchasiga davom etadi.
Soch piyozchasiga yaqinlashgan sari ichki va tashqi qinlar yupqa-lashib boradi va faqat bazal
qavatdan iborat bo’ladi. Soch xaltasi ( vagina dermalis radicularis ) biriktiruvchi to’qimadan iborat
bo’lib, unda ikki: ichki - aylana va tashqi - uzunasiga yo’nalgan kollagen tolalar qavatlarini ajratish
mumkin. YUqo-rida bayon etilganidek, soch ildizi teri yuzasiga nisbatan qiy-shiq yo’nalgan bo’ladi.
Sochlar o’zining xususiy mushagi sochni ko’-taruvchi mushak (m. arrector pili) ka ega. U soqolda,
qattiq va mayin sochlarda, qo’ltiq ostidagi sochlarda bo’lmaydi yoki yaxshi
153- rasm. Ssch ildizipipg ko’ndalapg kesimi. Gematoksilin- eozin bilan bo’yalgan.Ob. 10.ok. 10.
1 - soch o’qining mag’iz qchsmi; 2 - po’stloq qismi; 3 - soch va ichki qnn
kutikulalari; 4 -ichki epitelial qin; 5 - tashqi epitelial qin; 6 -
soch xaltachasch.
rivojlanmagan. Bu mushak qiyshiq joylashgan silliq mushak hujayralaridan iborat bo’lib, uning bir
uchi terining so’rg’ich qavati bilan tutashsa, boshqa uchi soch xaltasi bilan qo’shilgan. Bu mushakning
qisqarishi sochni harakatga keltiradi, soch ildi-zi
teri yuzasiga nisbatan perpendikulyar bo’lib
256
qoladi. Buning natijasida tuklar tikkayib, soch o’qi teri sathidan bir oz ko’-tariladi va g’oz terisi
ko’rinishini oladi. Ko’pincha tashqi haro-ratning sovushi natijasida yuz beruvchi bu holat
organizmning himoya faoliyati bo’lib, mushaklar qisqarishi qon tomirlarning ham torayishiga olib
keladi, natijada, issiqlik tanada saq-lanadi. Mushakning shu faoliyati natijasida yog’ bezlari ham
siqiladi va ularning sekreti sochni moylaydi.
Sochlarning almashinuvi. Sochlar o’rtacha bir necha oydan 2-4 yilgacha o’sadi. SHuning uchun hayot
davomida vaqti-vaqti bilan sochlar almashinib turadi. Bu jarayon soch so’rg’ichining atrofiyaga
uchrashidan va soch piyozchasining qon bilan ta’minlanishining buzilishidan boshlanadi. Natijada,
soch piyozchasining hujayra-lari ko’payish qobiliyatini yo’qotadi va ularning asosiy qismi
muguzlanadi. Soch piyozchasi soch kolbasiga aylanadi, sochning o’si-shi to’xtaydi. Soch kolbasi o’z
so’rg’ichidan ajralib, tashqi epi-telial qin hosil qilgan g’ilof bo’ylab, to sochni ko’taruvchi mu-
shak birikkan joygacha ko’tariladi. Epitelial g’ilofning pastkn bo’shab qolgan joyi puchayib,
hujayralar tasmasiga aylanadi. Bu tasmaning oxirida yana soch so’rg’ichi tiklanib, saqlanib qol-gan
kambial hujayralar bilan qoplanadi, natijada, yangi soch piyozchasi paydo bo’ladi. Bu piyozchadan
yangi soch o’sa boshlaydi. YAngi soch epitelial tasma bo’ylab o’sadi, tasma esa uning tashqi epitelial
qiniga aylanadi. Keyingi o’sishi natijasida yangi soch eski sochning tagidan turtib chiqadi. Bu jarayon
eski sochning tushi-shi va teri yuzasida yangi sochning paydo bo’lishi bilan tugaydi. Agarda soch
xaltasining qon bilan ta’minlanishi to’xtasa, uning o’rnida yangitdan soch o’sib chiqmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |