Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

 

HUJAYRA QOBIG’I 

 (plazmolemma, sitolemma) 

 

Hujayrani tashqi tarafdan o`rab turuvchi sitoplazma  qobig`i

 

biologik  membrananing o`zidan 

iborat bo`lishi mumkin. Lekin, ko`pincha, hujayra murakkab tuzilgan 3 zonadan: tashqi, o`rta za ichki 

zonalardan tashkil topgan hujayra (sitoplazma) qobig`i  bilan o`ralgan (6-rasm). 

Sitoplazma qobig`ining t a s h q i   z o n a c i glikokaliks deb

 

nomlanib oqsil va karbonsuvlardan 

hosil  bo`lgan.  U  elektron  mikroskop  ostida  uzluksiz  struktura  holida  ko`rinadi.  Glikokaliks  tashqi 

qavat  bo`lgani  uchun  hujayraning  tashqi  muhit  bilan  aloqasida  muhim  rol  o`ynaydi.  Glikokaliks 

zonasining  ximiyaviy  tarkibi  turli  hujayralarda  farqlanadi.  Ba’zi  bir  hujayralarda  glikokaliks 

moddalarni parchalovchi fermentlarga boybo`lsa, boshqa xujayralardagi glikokaliksni hosil qiluvchi 

glikoproteidlar immunologik xususiyatga ega. Bu esa shu zonaning immunologik jarayonlarda muhim 

o`rin  tutishini  belgilaydi. 

Ichak  epitelial 

hujayrasining 

(enterotsit) 

mikrovorsinkalari 

---

 

18 

ustidagi  glikokaliks  moddalar  parchalanishida,  so`rilishida  muhim  rol  o`ynaydi.  U  hujayra 

mikrovorsinkalarini  apikal  qismining  mustahkamligini  belgilab,  ximiyaviy  moddalar  va  ba’zi  bir 

mikroblar ta’siridan enterotsit hujayralarini saqlaydi. 

 

 

 

 

 

 

5-6  rasmlar.  A.  Hujayra  membranasining  mozaik  modeli.  B.  Hujayra  qobig`ining  nozik 

 

tuzilishi (sxema). 

1  –  lipid  molekulasi;  2  –  lipid  qavat;  3  –  integral  oksillar;  4  –  periferik  oksillar;  5  – 

 

yarimintegral  oksillar;  6  –  glikokaliks;  7  –  membrana  ostidagi  qavat;  8  -    aktin  mikrofila-

 

mentlari;  9  –  mikronaychalar;  10  –  oraliq  filamentlari;  glikoproteid  va  glikolipidlarni 

 

uglevod molekulalarni.  

---

 

19 

Urta  zonasi  hujayra  qobig`ining  eng  muhim  va  murakkab  tuzilgan  qismidir.  U  elementar 

biologik membrana tuzilishiga ega bo`lib, lipoproteiddan tashkil topgan. 

Ichki  zona  (kortikal  qavat)  lipoproteid  membranaga  tegib  yotuvchi  sitoplazmaning  yupqa 

qismidan  iborat.  Bu  yerda  organellalar  bo`lmay,  sitoplazmadan  mikrofilamentlar  kelib  tugaydi. 

Mikrofilamentlar qisqaruvchi oqsillar ushlagani uchun ichki zona hujayra membranasining harakatida 

muhim rol o`ynaydi. Bu harakat psevdopodiyalar hosil qilish va fagotsitoz, pinotsitoz protsesslarida 

botiqlar hosil qilish bilan belgilanadi. 

Elektron mikroskop ostida membrana 6-10 nm qalinlikda bo`lib, uch qavatdan tashkil topgan. 

Har bir qavatning qalinligi taxminan 2,5 nm. Ikki chetki qavati to`qroq, o`rta qavati oqish ko`rinadi. 

Sitoplazmatik qobiqning bunday tuzilishi hayvon hujayrasining evolyutsiyasi davrida paydo 

bo`lgan.  Hujayra  qobig`i  modda  almashinuvida  ishtirok  etish  bilan  barobar  hujayra  harakatini, 

ularning  o`zaro  bir-birini  tanib  olish,  informatsiya  almashish,  bir-biri  bilan  birlashish,  spetsifik 

ta’sirlarni qabul qilish kabi faoliyatlar majmuasini surunkali bajarib turadi.