Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

Qo`shni hujayralar yon yuzasidagi maxsus tuzilmalar. Har xil hujayralar yon qismlarida 

moddalarni  diffuziya  qilishga  to`sqinlik  beruvchi  maxsus  tuzilmalar  joylashadi  (8-rasm).  Bu 

tuzilmalar bir necha turga farqlanadi: 

1.  Oddiy  birikish.  Hujayra  plazmatik  membranalari  bir-biriga  parallel  yotib,  ular  orasi  da 

taxminai  20  nm  kenglikdagi  hujayra  oraliq  moddasi  joylashadi.  Ana  shu  modda  ikki  plazmatik 

membrananing bog`lanishini ta’minlaydi. 

2.  Zich  birikish  yoki  membranalarning 

zich  jipslashgan  zonasi.  Bu  birlashish  epiteliy 

---

 

20 

to`qimasiga xos bo`lib, u hujayrani har tarafdan o`rab turadi. Bu birlashish sohasida umuman hujayra 

oraliq  moddasi  bo`lmay,  qo`shni  membranalarning  oqsil  molekulalari  o`zaro  qo`shilib  ketadi. 

Elektron  mikrofotografiyalarda  bu  sohada  besh  qavatli  membranani  ko`ramiz  (har  bir  plazmatik 

membrana elektron mikroskop ostida 3 qavat bo`lib ko`rinsa, bu sohada 2 plazmatik membrananing 

to`q qavatlari birlashib, 5 qavatli bo`lib ko`rinadi). Bu birlashish ichak epiteliy hujayralari sohasida 

turli  moddalarning  ichak  bo`shlig`idan  ichki  muhitga  o`tishiga  to`sqinlik  qiladi.  Natijada,  zaharli 

moddalar  ichak  bo`shlig`idan  ichki  muhitga  o`ta  olmaydi.  Moddalar  faqat  epiteliy  hujayralariga 

so`rilish hisobiga ichki muhitga o`tishi mumkin. 

Oddiy birikish va zich birlashish hujayralarni hamma tarafdan o`rab turadi va natijada o`ziga 

xos belbog`ni hosil qiladi. 

 

 

 

8- rasm. Hujayralarning birikish turlari. 

1-oddiy 

birikish; 

2- 

interdigitatsiya; 

3- 

desmosoma; 4- zich birikish; 5-tirqishli birikish. 

 

3.  Epiteliy  hujayralarida  desmosomalar  orqali 

birlashish  ham  farqlanadi.  Elektron  mikroskopda 

ko`rilganda  desmosoma  sohasida  qo`shni  hujayralar 

sitoplazmalarining 

bir-biriga 

tomon 

yo`nalgan 

bo`rtmalari 

ko`zga 

tashlanadi. 

Bu 

bo`rtmalar 

plazmolemma  bilan  qoplangan  bo`lib,  elektron  zich 

hujayralararo 

joylashgan 

sementlovchi 

modda 

yordamida o`zaro birlashadi. Plazmolemmaning ichki tarafida elektron zich disk shaklidagi tuzilmalar 

joylashib, ularni birlashtiruvchi plastinka deyiladi. Sitoplazma ichidagi tonofibrillalar shu plastinkaga 

yopishadi. 

4. Tirqishli tutashish - bu tutashishda ikki qo`shni hujayralar plazmatik membranalari orasida 

 

 

 

7 – rasm. Jiyakli silindrsimon hujayralar 

apikal 

kismidagi 

 

mikrovorsinkalarning: 

 A  –  kundalang  (X60.000)  va  B  – 

buylama  (X70000)  kesmasi.Elektron 

 

mikrofotogrammalar. 

1 - plazmatik membrana; 2-fibrillalar; 3- 

sitoplazma;  4  -terminal  to’r;    a-

 

glikokaliks. 

 

---

 

21 

2-3 nm kenglikda oraliq (tirqish) qoladi. Bo`yovchi moddalar bir hujayra sitoplazmasiga kiritilganda 

shu  soha  orqali  qo`shni  hujayraga  o`tadi.  Demak,  tirqishli  tutashish  sohasida  nozik  kanalchalar 

bo`ladi.  Tadqiqotchilar  fikricha,  ikki  qo`shni  hujayra  plazmatik  membranalarining  oqsillari  silindr 

shaklida tuzilmalar (konneksonlar) hosil qilib, shu tuzilma ichida naysimon tuzilmalar (kanalchalar) 

joylashgan (9-rasm). Bu naysimon tuzilmalar orqali ionlar bir hujayradan ikkinchi hujayraga o`tadi. 

Shunday qilib, tirqishli tutashish hujayralararo ionlar va turli molekulalar almashinuvida muhim o`rin 

tutadi. Undan tashqari, bu tutashish orqali bir hujayradan ikkinchi hujayraga impuls tarqalishi mumkin 

(masalan, yurak mushak hujayralarida). 

5. Sinapslar va sinaptik birikish. Bu bog`lanish nerv hujayralari uchun xos. Sinaps ikki nerv 

hujayrasi  orasida  -  neyronlararo  sinaps  yoki  nerv  va  nerv  bo`lmagan  tuzilmalar  (retseptor  va 

effektorlar) orasida bo`lishi mumkin («Nerv to`qimasi»-ga q.). 

6.  Hujayra  yon  yuzasidagn  interdigitatsiyalar  tez  o`zgaruvchan  tuzilma  bo`lib,  bunda  bir 

hujayraning barmoqsimon sitoplazmatik o`siqchalari qo`shni hujayraning xuddi shunday o`siqchalari 

orasiga kirib birlashadi.