Б. Ш. Ризаев,Б. Б. Хасанов муҳандислик геологияси

9.6. Лаборатория ва камерал ишлар
Лаборатория ишлари муҳандислик - геологик қидирув тадқиқотлар даврида олинган сув, яхлит
жинсларни тажриба йўли билан аниқлашдан иборат. Бундай ишлар махсус муҳандислик – геологик
лаборатория, марказий лабораторияларда, баъзан далаларда олиб борилади.
Лабораторияда – грунтларнинг гранулометрик таркиби, физик хоссаларидан: ҳажмий массаси,
зичлик, табиий намлиги, гилли грунтларга хос бўлган хусусиятлардан: ивиши, бўкиши,
пластиклиги, ички ишқаланиш бурчаги, ёнувчанлиги, силжишга қаршилиги, сиқилувчанлиги ва ер
ости сувларининг химиявий текширишлари киради.

---

Тажрибавий ишлар грунтларни таркиби ва физик – механик хусусиятлари буйича
классификациясини аниқлаштиради, турли ҳисоб ишларида керак бўлади.
Камерал ишлар далада ва лабораторияда аниқланган натижаларни жамлаб уларни таҳлил
қилишдан иборатдир. Жумладан: муҳандис - геологик хариталар, қирқимлар, колонкалар,
жадвалларни тузиш.
Грунтларнинг физикавий-механикавий хусусиятларининг сонли кўрсатгичларини, режим
кузатишларини, жинсларнинг дарзбардошлигини ва бошқа кўрсатгичларни математик ишлаш шу
жумладан ЭҲМ ларда ҳисоблаш.
Турли ҳисобий ишлар-масалан грунтларнинг ҳисобий механикавий кўрсатгичларни ҳисоблаш.
Муҳандислик-геологик тадқиқотлар тугатилгандан сўнг геологик ҳисобот тузилади.
9.7. Геологик хариталар ва қирқимлар
Ҳамма геологик хариталар иккига: туб жинслар ва тўртламчи қатламлар хариталарига,
тўртламчи қатлам тагида ётадиганлар яъни тўртламчи қатламгача ҳосил бўлган қатламлар
хариталарига бўлинади. Геолого-литологик харитагагина - тўртламчи давр харитасигагина устида
тўхталиб ўтамиз. Геолого - литологик хариталар олиб борилган геологик текширишларнинг энг
муҳим хужжатларидан биридир. Геолого - литологик харита оддий топографик харита бўлиб, унда
турли геолого – литологик жинсларнинг тарқалиши, уларнинг уюлиш шароитлари ва геологик
расмга туширишда олинган бошқа баъзи маълумотлар кўрсатилган бўлади. Геолого - литологик
харита геологик элементларнинг ер юзасида қандай тарқалгани текисликда шартли белгилар (буёқ
ёки штрих литологияси) билан акс эттирилади. Геолого - литологик харитани ўқий билиш геологик
таълимнинг муҳим элементидир. Ҳар бир геологик харитада қабул қилингани каби геолого -
литологик харитада ҳам барча шартли белгиларнинг руйхати ва уларнинг изоҳи ўша харитада
кўрсатилади.
Шартли белгилар жадвали хаританинг бирор бўш бурчагига жойлаштирилади. Геолого-
литологик хариталар ҳар хил масштабда тузилади, яъни қўйилган мақсадни ҳал қилишга асосланиб
масштаб танланади.
Агар геологик хариталар ер сиртида турли тоғ жинсларининг тарқалишини кўрсатар экан,
қирқим ер пустининг маълум чизиқ буйича вертикал геологик тузилиши ҳақида тасаввур беради.
Улар жойларнинг маълум чуқурликдаги геологик тузилишини ўрганишга имконият туғдиради.
9.1 - расм. Чирчи= водийсининг щудудларидаги геологик - геоморфологик кындаланг

---

Геологик қирқимлар чизиш учун энг аввало унинг топографик асосини тиклаш керак.
Релъефнинг горизонталлар билан ифодаланган харитаси орқали топографик профиль тузамиз.
+ирқимда қатламларнинг нисбий қалинлиги ва қиялигини аниқроқ кўрсатиш мақсадида вертикал
масштаб горизонтал масштабдан 10 марта катта қилиб олинади.
+ирқимнинг топографик асосига геологик маьлумотларни туширамиз. Бунинг учун қирқим
чизиги бўйича кўринган қатламнинг энини харитадан ўлчаб, қирқимнинг нолинчи чизиғига ёки
унинг остидаги тор йўлга туширамиз. Бундан ташқари, қирқимга бор гидрогеологик, муҳандислик -
геологик маьлумотларни, қазилган бурғ қудуқлар ва улардан олинган натижалар туширилади (9.1-
расм).
Бундай қирқимлар муҳандислик -геологик деб аталади.
+ирқимлар қурилиш районларини муҳандислик - геологик баҳолашда, замин жинсларини
танлашда ва грунт сувларини режимини ўрганишда катта аҳамиятга эга. Муҳандислик - геологик
хариталар ўрганилаётган территория тўғрисида махсус маьлумот олишга имкон беради.
Муҳандислик – геологик харита тузишда топографик, ҳамма турдаги геологик хариталардан,
муҳандислик – геологик қидириш ишларининг натижалари ва жинсларнинг хоссаларидан
фойдаланилади. Муҳандислик - геологик хариталар 3 турга: 1). Муҳандислик – геологик
шароитлар; 2) муҳандислик - геологик районлаштириш; 3) махсус мақсадларга мўлжалланган
муҳандислик геологик хариталарга бўлинади. Муҳандислик – геологик шароити харитасида ҳамма
тур ер усти қурилишлар тўғрисидаги ахборотлар бўлади.