Б. Ш. Ризаев,Б. Б. Хасанов муҳандислик геологияси

8.4. +удуқ ва зовурларга грунт сувларининг оқиб келиши.
Сув йиғувчи қудуқларга грунт сувининг оқиб келиши мумкин бўладиган сув миқдорини
(сарфини) билиш қуриладиган зовурлар (котлованлар) хандақлар учун катта амалий аҳамиятга эга.
Бу ҳол грунт сувларининг сатҳини рационал пасайтириш чораларини лойиҳалашга имконият
туғдиради. +урилиш котлованлари (карьерларини) шаклига қараб-квадрат ва тўғри тўртбурчак
шаклидаги котлованларга бўлиш мумкин. Биринчи ҳолда котлован қудуқ ҳолида, яъни катта
диаметрли вертикал бурғ қудуқлар шаклида бўлиши мумкин. Иккинчи ҳолда эса горизонтал
кўринишдаги, зовурларга (ариқчаларга) ўхшаш бўлиши мумкин. +удуқ ва зовурлар пастки қисми
сув ўтказмайдиган тоғ жинсларига етганлари, тугалланган қудуқлар деб аталади, агар қудуқнинг
пастки қисми сув ўтказмайдиган тоғ жинсларидан юқори турган бўлса, унда тугалланмаган
қудуқлар дейилади.
+удуқлар. Агар қудуқлардан сув юқорига узлуксиз чиқариб турилмаса, грунт сувининг сатҳи
ўзгармайди. Сувни сўриб чиқаришда депрессион воронка ҳосил бўлади, қудуқдаги сувнинг сатҳи
эса пасаяди. +удуқларнинг унуми дебит миқдори билан белгиланади. Вақт бирлиги ичида,
қудуқнинг сув бера олиш хусусияти қудуқнинг дебити деб аталади. Тугалланган қудуқлар ҳолати
учун сув оқими қуйидаги формуладан аниқланади.
Q қ
p К
ф
r
R
h
H
ln
ln
2
2
-
-
)
(7.11)
Бу ерда: Q – қудуқнинг сўриб чиқариш вақтидаги сарфи (дебит), м
3
/сут; К
ф
– фильтрланиш
коэффициенти, м
3
/сут; Н – грунт суви қуввати, м; h – қудуқдаги сув сатҳи, м; R - таьсир радиуси, r
– қудуқнинг радиуси (қудуқнинг кўндаланг кесим юзи билан аниқланади), м.
π ўрнига 3,14 ни куйиб, натурал логарифм ўнли логарифм ҳолига келтирилса, қуйидаги
формула келиб чикади:
7.15 - расм. Депрессион воронкалар; 1 - шађал; 2 - =ум; - 3 - =умо=
тупро=.

---

Q қ 1,36К
ф
r
R
h
H
lg
lg
2
2
-
-
(7.12)
h ўлчам тахминан (0,5-0,6) H га
тенг. Тугалланмаган қудуқларга сув
унинг деворлари ва пастки қисмидан
келиб куйилади (7.16 ва 7.17 -
расмлар).
Бу ҳол оқимни ҳисоблашни
мураккаблаштиради. Шундай
қудуқларнинг дебити 
тугалланган
қудуқларнинг дебитидан кам бўлади
(7.17 - расм). Бунда сўриб чиқариш
вақтида сув қудуқнинг фақат сувли
қатламининг бир қисмидангина келиб
туради. Ана шу қатлам актив зона деб
аталади. +удуқ ичидаги сувнинг сўриб
чиқарилгунча баландлигининг 4/3
қисми актив зона чуқурлиги (Р) деб
қабул қилинади, яьни Н
0
қ 4,3 Р. Бу
ҳолат тугалланмаган қудуқларнинг
сарфи Дюпюи формуласи ёрдамида
Паркер 
интерпретацияси 
билан
ҳисоблашга шароит туғдиради. +удуқ
ўз сувининг
Q қ 1,36К
ф
r
R
h
H
lg
lg
2
2
0
-
-
(7.12)
ҳажмини 
максимал 
дебитда
бериши учун ёндош қудуқлар таьсир
радиусининг икки оралигидан кам
булмаган масофада жойлаштирилиши
керак.