Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги алишер навоий номидаги

ИЛДИЗ ТИЗИМИНИНГ СУВНИ СЎРИШИГА ТАШҚИ ШАРОИТ 
ОМИЛЛАРИНИНГ ТАЪСИРИ. Ҳарорат илдизнинг сувни сўриш тезлигига 
таъсир қиладиган энг муҳим омиллардан биридир. Агар тупроқ ҳарорати пасая 
бошласа, илдизнинг сувни сўриш қобилияти ҳам сусая боради. Бу ҳодисани 
кузатиш учун ўсимлик ўсиб турган тувак атрофини муз билан ўраб қўйиш 
керак. Кўп ўтмай ўсимлик сўлий бошлайди. Чунки тупроқ совуганда 
илдизларга жуда ҳам суст борадиган сув ўсимликдан буғланиб сарфланадиган 
сув миқдорини қоплай олмайди. Тувак нормал ҳароратга ўтказилса, ўсимлик 
аввалги ҳолатига қайтади. Паст ҳароратда сувни сўриш қобилиятининг 
пасайиши, ҳужайра протоплазмаси қовушқоқлик даражасининг ошиб кетиши 
туфайли рўй беради, деб тушунтирилади. Тупроқ ҳарорати кескин пасайганида, 
ўсимликнинг сўлиши натижасида ҳамма физиологик жараёнлар ҳам бузилади : 
оғизчалар ёпилади, транспирация ва фотосинтез жараёнлари кескин пасаяди. 
Минерал элементларнинг ютилиши ҳам тўхтаб қолади. Бундай ҳолат узоқроқ 
давом этса ўсимликлар нобуд бўлиши мумкин. 
Сувнинг илдизга кириш тезлигига ҳаводаги кислород миқдори ҳам 
таъсир этади. Ҳужайра протоплазмаси сувни ҳаракатга келтириш учун маълум 
миқдорда энергия сарфлайди, бу энергия эса нафас олиш жараёнида ҳосил 
бўлади. Шунинг учун ҳам зич тупроқли қатқалоқли ёки узоқроқ муддатга сув 
билан қопланган ерларда ўсимликлар яхши ривожлана олмайди ва нобуд 
бўлади. Чунки бундай ерларда кислород етмай қолади ва натижада 
илдизларнинг нафас олиши секинлашади ёки тўхтаб қолади. Ҳужайраларда 
модда алмашинув жараёни ҳам бузилади, натижада спиртлар, углеводлар ва 
органик 
кислоталар 
тўплана 
бошлайди. 
Протоплазманинг 
осмотик 
хусусиятлари ҳам ўзгариб кетади. Шунинг учун ҳам тупроққа яхши ишлов 
бериб, агротехник тадбир-чораларни тўғри қўллаш ва аэрация таъминотига 
эришиш илдизларнинг активлигини оширади. 
Илдизнинг сувни сўриш ва ҳаракатга келтириш қобилиятига тупроқ 
эритмасининг концентрацияси ва рН даражаси ҳам таъсир этади. Илдиз 
ҳужайраси ширасининг концентрацияси тупроқ эритмаси концентрациясидан 
юқори бўлсагина сув илдизга сўрила бошлайди. Акс ҳолда илдиз тупроқдан сув 
олиш у ёқда турсин, ўзида мавжуд сувни ҳам йўқотиши мумкин. Шунинг учун 
ҳам шўр тупроқларда фақат осмотик босими юқори ўсимликлар (шўралар ва
бошқалар) яшай олади. 
Чунки уларнинг ҳужайраларида туз тўпланиш ҳисобига осмотик босим 
жуда юқори бўлади. 
Тупроқ эритмасининг рН жуда паст (2-3, яъни нордон реакцияга эга) 
бўлган 
эритмалардан 
кўпчилик 
ўсимликларнинг 
илдизлари 
сувни 
ўзлаштиролмайди. Реакция нейтрал даражага яқинлашган сари сувнинг 
ўзлаштирилиши ҳам активлаша боради. 

---

105