S. B. Bairova, G. M. Abduraupova bemorlar bilan ishlash asoslari

 
Surunkali kasalliklar 
Uzoq davom etuvchi va 
cheklangan hayot faoliyatini 
talab qiluvchi kasalliklar 
(parhez, yotoq tartibi, 
cheklangan jismoniy harakat) 
O‘limga olib keluvchi og‘ir 
kasalliklar 

---

34 
6) shaxsiy va psixogigiyena qoidalariga rioya qilish; 
7) zararli odatlardan o‘zini tiyish; 
8) o‘z vaqtida dispanser ko‘rigidan o‘tib turish. 
Inson  o‘z  hayotidan  qoniqishida  unumli  mehnat  qilishi 
muhim  o‘rin  egallaydi.  Insonning  jamiyatda  o‘z  o‘rni  bo‘lishi, 
o‘z  mehnatidan  qoniqishi,  boshqalarning  bu  mehnat  mevalar-
dan  bahramand  bo‘lishi  uning  o‘z-o‘ziga  berishi  mumkin  bo‘l-
gan  bahoni  oshiradi.  Mehnat  qilishning  asosiy  sababi  odam-
larning hayoti va oilasi uchun pul topish hisoblanadi. Lekin shu 
bilan  birga  ko‘pchilik  odamlar  o‘z  bajaradigan  ishlaridan 
huzurlanadilar.  
Inson  normal  hayot  kechirishda  faol  dam  olish  muhim 
ahamiyatga  egadir.  Ko‘pchilik  dam  olish  deganda  televizor 
oldida  hordiq  chiqarishni  tushunadilar.  Lekin  og‘ir  mehnat 
kunidan  so‘ng  organizm  kuchini  tiklash  uchun  faol  dam  olish 
tavsiya  etiladi.  Faol  dam  olish  deganda  teatr  va  muzeylarga, 
ko‘rgazmalarga,  sport  musobaqalariga  tashrif  buyurish,  tog‘  va 
adir yon bag‘rilarida dam olish tushuniladi. Agar kishining biror 
qiziqqan  xobbisi  bo‘lsa,  u  bilan  shug‘ullanish  unga  huzur 
bag‘ishlasa, keyinchalik ish faoliyatida ham unum bo‘ladi.  
Salomatlikni  uzoq  vaqt  saqlab  turishi  uchun  to‘g‘ri  ovqat-
lanish  lozimdir.  To‘g‘ri  ovqatlanish  deganda  kishining  mehnat 
tarzi,  yoshi,  jinsi  va  boshqa  omillarni  hisobga  olgan  holda 
ovqatlanish  tushuniladi.  To‘g‘ri  ovqatlanish  insonning  hayot 
faoliyatiga  ijobiy  ta’sir  ko‘rsatib,  tashqi  muhit  salbiy  omillariga 
chidamini  oshiradi,  yuqori  himoya  qobiliyatini  ta’minlaydi. 
To‘g‘ri ovqatlanishda quyidagi shartlarga amal qilish zarur: 
•  ovqatning ratsioniga (ovqat tarkibida yog‘, oqsil va ugle-
vodlar  kerakli  nisbatda  bo‘lishi  va  sarflangan  energiyani  to‘la 
qoplashi kerak); 
•  ovqat  tarkibining  sifatiga  (har  kuni  inson  ovqati  turlicha 
bo‘lishi  kerak  bo‘lib,  ovqat  tarkibida  turli  xil  unli  va  yormali 
mahsulotlar,  sabzavot  va  mevalar,  go‘sht  va  sut  mahsulotlari 
bo‘lishi kerak); 
•  ovqatlanish  tartibiga;  (kun  davomida  3  yoki  4  marta 
ovqatlanish  maqsadga  muvofiqdir.  Bunda  kundalik  ovqatning 
20–25 % i nonushtaga, 30–35 % i tushlikka, 10–15 % tolma-
choyga va 20–25 % i kechki ovqatga taqsimlanadi; 

---

35 
•  oziq-ovqat  mahsulotlarini  yaxshi  tayyorlanishi  va  saqla-
nishi (ovqatlarni tayyorlash davrida kerakli texnologiyalarga rio-
ya  qilish,  eng  asosiysi  tayyorlanayotgan  ovqat  tarkibida  kerakli 
vitamin  va  tarkibiy  qismlarni  saqlanib  qolishiga  harakat  qilish 
muhimdir.  
 
 
 
Sog‘lom  turmush  tarzining  tarkibiy  qismlaridan  biri  doimiy 
jismoniy  harakat  bilan  shug‘ullanishdir.  Bunda  organ  va  siste-
malarga  kelgan  qon  miqdori  oshadi,  buzilgan  faoliyati  me’yor-
lashadi,  skelet  va  mushaklar  rivojlanib,  qaddi-qomatini  raso 
qiladi. Kundalik hayot davomida badantarbiya qilish, sport bilan 
shug‘ullanish salomatlikka ijobiy ta’sir qiladi. Jismoniy harakat-
lar  bilan  shug‘ullanishni  asta-sekinlik  bilan  boshlab,  muntazam 
shug‘ullanish, organizmning individualligini hisobga olish zarurdir.  
Hozirgi  kunda  odamlar  orasida  ko‘p  uchrayotgan  muam-
molardan  biri  –  ortiqcha  vazndir.  Rivojlangan  mamlakatlarda 
ortiqcha  vaznli  odamlar  umumiy  aholining  60%  ini  tashkil 
qiladi. Bu holatni oldini olish uchun to‘g‘ri ovqatlanish, doimiy 
jismoniy  harakat  bilan  shug‘ullanish  va  vaznni  doimo  nazorat 
qilib  borish  zarurdir.  Normal  vazn  ko‘rsatkichini  topish  uchun 
Ketli indeksidan foydalaniladi. Buning uchun bo‘y uzunligining 
kvadratini  vaznga  nisbati  olinadi.  Normal  Ketli  indeksi  25  ga 
teng.  Bu  ko‘rsatkichning  26  va  undan  yuqori  bo‘lishi  ortiqcha 
vaznni bildiradi. 
Inson  sog‘lom  bo‘lishi  uchun  o‘z  organizmini  doimo 
chiniqtirib borishi kerak. Chiniqtirish organizmni noqulay iqlim 
sharoitlariga chidamini oshiradi. Sust va faol chiniqtirish tafovut 

---

36 
qilinadi. Sust chiniqish odamga bog‘liq bo‘lmagan holda kechib, 
yozda yengil kiyinish va yalangoyoq yurish, suv havzalarida cho‘-
milish  ko‘rinishida  bo‘lishi  mumkin.  Faol  chiniqishda  sun’iy 
ravishda  hosil  qilingan,  qat’iy  taqsimlangan  turli  omillardan 
foydalaniladi.  Faol  chiniqtirishga  maxsus  mashqlar  kiradi.  Or-
ganizmni  chiniqtirishni  asta-sekinlik  bilan  boshlab,  muntazam 
davom  ettirish,  eng  asosiysi  organizmning  individualligini 
hisobga olish muhimdir. 
Tozalikka rioya qilish salomatlik shartlaridan biridir. Shaxsiy 
gigiyenaga  rioya  qilish  ko‘pgina  yuqumli  kasalliklarning  oldini 
oladi.  Oddiygina  qo‘lni  to‘g‘ri  yuvish  orqali  juda  ko‘p  bakteri-
yalarni  yo‘qotish  mumkin.  Bu  esa  o‘tkir  ichak  infeksiyalari, 
ichketar,  gepatit,  gijja  va  boshqa  kasalliklarning  oldini  olish 
demakdir. 
Zararli  odatlarga  chekish,  alkogol  va  narkotik  moddalar 
qabul  qilish  va  boshqalar  kiradi.  Bu  odatlar  organizmga  salbiy 
ta’sir qilib, inson umrini sezilarli darajada qisqartiradi. 
Kasalliklarni  erta  aniqlash  va  oldini  olish  sog‘lom  turmush 
tarzi  talablaridan  biri  bo‘lib,  shu  maqsadda  aholi  doimiy  dis-
panserizatsiya  ko‘rigidan  o‘tib  turishi  lozim.  Dispanserizatsiya 
ko‘riklarining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 
1) kasalliklarni erta aniqlash va davolash; 
2) konsultatsiyalar o‘tkazish; 
3) kasallanish va o‘lim sabablarini o‘rganish; 
4) umumiy  tarmoq  shifokoriga  tashkiliy-uslubiy  yordam 
ko‘rsatish. 
Sog‘lom turmush tarzi aholi salomatligiga ijobiy ta’sir ko‘r-
satadi.  Aholi  o‘rtasida  sog‘lom  turmush  tarzini  targ‘ib  qilishda, 
kasalliklarni oldini olish va tibbiy madaniyatni namoyon qilish-
da  tibbiy,  ijtimoiy  va  matbuot  xodimlari  birgalikda  ish  olib 
borishlari zarur. Bu sohada tibbiy-ijtimoiy xodimlarga qo‘shim-
cha  mas’uliyat  yuklanadi.  Ular  aholi  o‘rtasida  tibbiy  madani-
yatni  oshirish,  sog‘lom  turmush  tarzini  targ‘ib  qilish  borasida 
tushuntirish  va  o‘qitish  ishlarini  olib  borishlari,  eng  asosiysi  bu 
borada shaxsiy namuna ko‘rsatishlari zarur. 

---

37