Молия бозори kitob

Вексельнинг турлари 
Вексельлар моҳиятига қараб тижорат ва молия вексельларига бўлинади. 
Тижорат вексельлари (корхона ва бошқа субъектларнинг вексельлари) аниқ бир савдо 
шартномаси учун ёзилади. Шунинг учун ҳам уни кўпроқ товар вексельлари деб юритилади. 
Молия вексельларига тижорат банклари томонидан чиқариладиган вексельлар мисол бўла 
олади. 
ҚҚлланиш нуқтаи назардан вексельлар оддий ва ўтказма вексельларга бўлинади. 
Оддий вексель - қарздор томонидан тўлдириладиган яъни бир ташкилотнинг (вексель 
берувчининг) бошқа бир ташкилотга (дастлабки олувчига) ёки унинг буйруғи билан сўзсиз 
равишда белгиланган муддатда ёки талаб қилинган вақтда маълум пул маблағни тўлаш 
мажбуриятини ўзида акс эттирган ёзма ҳужжатдир. 
Ўтказма вексель - қарз берувчининг қарзни қачон ва кимга қайтариш ҳақида ёзма буйруғи, 
яъни товар олди-сотдисига ёзилган вексель берувчининг товар пулини вексельни қабул қилиб 
олувчига (яъни товар эгасига) учинчи бир шахс томонидан тўланиши лозимлиги (вексель 
берувчининг буйруғини) ифодаловчи ёзма ҳужжатдир. 
Вексель берувчи тўлаб берувчида (учинчи шахсда) мулки, пули бўлган ҳолатдагина 
ўтказма вексельни ёзиб бера олади. 
Оддий вексель ҳам, ўтказма вексель ҳам индоссамент (топшириш ёзуви) ёрдамида 
дастлабки битимда иштирок этмаган шахсларга ўтказилиши мумкин. Вексель бўйича талаб 
қилиш ҳуқуқини кенг талабгор гуруҳига бера олиш имкониятини вексельни нафақат кредит 
қуроли, балки қулай тўлов воситасига айлантиради. 
Ўтказма вексель (тратта) айниқса халқаро ташқи савдода кенг тарқалган. Ўтказма вексель 
эгаси трассант, вексель бўйича қарздор трассант деб юритилади. 
Чеклар, уларнинг мамлакат ички муомаласида юритиш режими. 
Чек махсус пул ҳужжати, чекни имзолаганнинг жорий ҳисобидан муайян суммани бериш 
ёки боши ҳисобга ўтказиш ҳақида банка берилган ёзма фармойишни ифода этади. Ривожланган 
банк-кредит тизими шароитида ички тўлов оборотида кенг тарқалган, яъни тўловларнинг 
асосий қисми чек билан тўлаш асосида олиб борилади. 
Чеклар ҳам кредит муносабатларининг ривожланиши натижасида вужудга келган кредит 
пулларидан биридир. Чеклар иш юритувчлар ўртасида ҳисоб-китоб воситаси сифатида 
ишлатилса, улар келиб чиқиши нуқтаи назардан, асосан банк кредити ҳисобига муомалага 
чиқарилади. Чекда акс эттирилган маблағлар банк кредити ҳисобига муомалага чиқарилади. 
Чекда акс эттирилган маблағлар банк кредити эвазига ташкил этилади. 
Бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатларда чеклар аксарият ҳолларда банк кредити 
ҳисобига очилган чеклар товар айирбошлаш ва пули тўлаш учун тўсиқсиз қабул қилинади, 
чунки унда акс эттирилган маблағлар банк кафолатидадир. 
Қадимги Грецияда бундан 2000 йил муқаддам чекни билганлар ва уни амалда 
қўллаганлар. 
Муомалада фойдаланиш хусусиятлари нуқтаи назардан чеклар қуйидаги турларга 
ажратилади: 
•
муайян бир шахс номи ёзиб бериладиган чеклар; 
•
ордерли чеклар; 
•
кўрсатувчига бериладиган чек. Уларда чек счетининг тартиб рақами ва ундаги 
маблағлар миқдори акс эттирилади. 
Ушбу чекларни ким банка тақдим этишидан қаътий назар унда акс эттирилган маблағлар 
банк томонидан тўланади: 
"
Молия ва сугурта хизматлари" кафедраси
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

66 
•
банк томонидан кафолатланган чеклар; 
•
банк томонидан кафолатланмаган чеклар. 
Ҳозирги замонавий техника ва технология тараққиёти даврида банклар томонидан 
мижозларга турли хил ҳисоб-китоб ишларини амалга ошириш учун бериладиган чеклар ҳар хил 
ўзига хос электрон кодлар, имзолар, ёзувлар билан таъминланган. Мақсад, уларда фойдаланиш 
доирасини чегаралаш ва қалбаки чекларнинг муомалага тушириш хавфининг олдини олишдир.