Молия бозори kitob

ФЬЮЧЕРС 
“Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида”ги қонунда қимматли қоғозларга доир 
фьючерсларга қуйидагича таъриф берилган: 
Қимматли қоғозларга доир фьючерс — ўзида назарда тутилган муддатда муайян 
миқдордаги қимматли қоғозларни қатъий белгиланган нархда сотиб олиш ёки сотиш 
мажбуриятини тасдиқловчи эмиссиявий қимматли қоғоз. 
Россияда чоп этилган баъзи китобларда фьючерс – бу қимматли қоғозларни ёки 
товарларни келишилган муддатда, шартнома тузилган кунда ўрнатилган нархда келгусида 
(маълум бир санада) сотиш ёки сотиб олиш мажбурийлиги тўғрисида шартнома (қаътий 
мажбурият)дир деб таъриф берилган. Опционда фарқи шундаки, фьючерс қимматли қоғозларни 
сотиш ёки сотиб олиш ҳуқуқини берувчи шартнома эмас, балки қаътий мажбуриятдир. 
Фьючерснинг ўзига хос хусусияти шундаки, контракт тузиш чоғида сотувчи қўлида ҳеч 
қандай қимматли қоғоз ёки молиявий инструментлар бўлмайди. Бу ерда контракт шартлари 
қаътий белгиланган баҳо билан олди-сотди бажариладиган кун баҳоси ўртасидаги фарқга 
асосланган бўлади. 
Фьючерс шартномаси тўғридан-тўғри сотиб олиш амали билан тугамасдан, балки 
қимматли қоғозга айланиб унда белгиланган ҳаракат муддати ичида би неча маротаба қайта 
сотилиши мумкин. Шартнома эгаси товарнинг ўзгарувчан баҳосини олдиндан топиши ёки 
тоаполмаслиги мумкин, фойдадан бой бериши ёки даромад олиши мумкин. 
Фьючерс шартномалари товар биржаларида вужудга келган. Фьючерс амалларининг 
соддалиги ва ишончлилиги уларни 1972 йилда Чикаго товар биржасида кенг қўлланилишига 
асосий омил бўлиб хизмат қилди. Шу йил молиявий активларнинг фьючерс вадолари 
бошланди. Бунда тадбиркорлар валютани, қарз мажбуриятларини ва бошқа қимматли 
қоғозларнинг биржавий курсларини (нархларини) ҳаддан ташқари тез ўзгаришидан ўзларини 
ҳимоя қилиш имконига эга бўлдилар. 
ДЕПОЗИТ ТИЛХАТЛАРИ 
Депозит бу кредит муассасаларига сақлаш учун топшириладиган қимматли қоғозлар 
(акция, облигациялар)дир. 
Депозит тилхатлари бу чет эл эмитентларининг қимматли қоғозларини миллий валютада 
деномиллаштирилган эквивалентини ўзида акс эттирувчи қимматли қоғозлардир. Улар мавжуд 
фонд бозорларига интеграция мақсадида чиқарилади. ҳозирги вақтда ҳар бир мамлакатда 
ўзининг депозит тилхатлари (ДТ) мавжуд. Масалан: 
•
АҚШдаги ДТ; 
•
Европа мамлакатларидаги ДТ; 
•
Осиё мамлакатларидаги ДТ; 
Бу депозитларни фонд бозорларида тўғридан – тўғри қўллаб бўлмайди. Чунки: 
"
Молия ва сугурта хизматлари" кафедраси
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

56 
1. Бу давлатдаги фонд бозорига тегишли мавжуд қонунлар бошқа давлатларнинг шунга 
ўхшаш қонунларила фарқ қилади. 
2. Бир мамлакатда қимматли қоғозларни чиқариш андозалари (стандартлари) бошқа 
мамлакатда қабул қилинган андозаларга тўғри келмайди. 
3. қимматли қоғозларни харид нархига қўшимча бўлиб кирадиган харажатлар турли 
мамлакатларда турлича бўлади: 
* чет эл ва ички фонд бозоридаги брокерларга воситачилик ҳақи; 
* банк депозитларининг хизмат ҳақи (бозор баҳосидан 1% миқдорида); 
* сотиб олинган қимматли қоғозни етказиб берилиши учун инвестор томонидан 
тўланадиган ҳақ; 
* 2 % миқдоридаги суғўрта ҳақи; 
* қимматли қоғозларни сотиб олишдаги ёки сотишдаги валюталар конвертацияси учун 
кетадиган харажатлар; 
* конверсия учун инвестор томонидан тўланадиган фоизлар; 
* инвестор учун валютани алмаштириш курсининг ўзгаришидаги хавф-хатар даражаси. 
Мавжуд хилма-хилликни бартараф этиш ва фонд бозорларида эркин муомалани 
таъминлаш мақсадида депозит тилхатлари қўлланилади. 
Ҳозирги вақтда депозит тилхатлари ичида кенг тарқалган АҚШ фонд бозоридаги дпозит 
тилхатлари бўлиб, улар чет эл эмитентларининг қимматли қоғозларини АҚШ долларида 
деномиллаштирилган эквиваленти сифатида АҚШнинг биржавий ва нобиржавий бозорларида 
муомалада юради. Бугунги кунда АҚШдаги депозит тилхатларини сотиб олган 
инвесторларнинг 80 фоизини институционал инвесторлар ташкил қилади. 
Депозит тилхатлари билан боғлиқ фаолият турларини махсус банк ва инвестиция 
муассасалари амалга оширадилар. Улар (дилер, брокер, трансфет-агент, депозитарий, 
маслаҳатчи, андеррайтер, траст ва бошқалар сифатида) инвестор ва эмитентларнинг жаҳон фон 
бозорларида иштирокини таъминлайди. Бу муассасалар ўз даромадлари ва мижозлари 
манфаатлари йўлида фонд ва валюта бозорларида актив фаолият юритадилар.