Shaxsning tabiiy xususiyatlari — bular tugMlgan vaqtidan
boshlab m avjud boMgan xususiyatlardir. Odatda, ular faollik
va ta ’sirchanlik singari dinamik tavsiflam ing m a’lum darajada
ifodalanishi bilan ajralib turadi.
Shaxsning faolligi turli xil faoliyatlarga intilishida, o ‘zini
namoyon qilishida, psixik jarayonlarning, harakat reaksiyasining
76
kechish kuchi va tezligida ifodalanadi, y a ’ni shaxsning faoliyatiga
xos b o ‘lgan xususiyat sifatida nam oyon b o ‘Iadi. Faollikning
eng oxirgi ifodasi, bir tomondan, katta kuch -g ‘ayrat sarflash,
harakatdagi, faoliyatdagi, nutqdagi shiddatkorlik bo ‘lsa, ikkinchi
tom ondan, psixik faoliyat, nutq, im o-ishoraning zaifligi, passivligida
aks etadi. Ta’sirchanlik shaxsning asabi q o ‘z g ‘aluvchanligining
turli darajasida, uning atrofimizdagi olam ga boMgan m unosabatini
k o ‘rsatib beruvchi his-tuyg‘ularining shiddatkorligida nam oyon
boMadi.
XX asrning 20-yillari boshlarida shvetsariyalik p six iatr
K .G .Y ung shaxsning psixologik xususiyatlarini «ekstraversiya» va
«introversiya» tushunchalari orqali ta ’riflab berishni tak lif etadi.
«Ekstraversiya» (extra — tashqari) shaxsning shunday p six
ologik xususiyatlarini ko‘rsatib beradiki, bunda shaxs o ‘zining
qiziqishlarini tashqi omilga, tashqi obyektlarga qaratadi, b a’zan buni
o ‘zining qiziqishlari hisobiga, shaxsiy aham iyatini pasaytirish h iso
biga am alga oshiradi. Ekstravertlarga xulq-atvorining ta ’sirchanligi,
imo-ishoralardagi faollik, samimiylik tashabbus ko‘rsatish, ijtim oiy
ko ‘nikuvchanlik, ichki olamning ochiqligi xos boMadi.
«Introversiya» (intro — ichki) shaxsning o ‘z shaxsiy
m anfaatlariga, ichki olam igadiqqat-e’tiborining qayd qilinishi bilan
ajralib turadi.
Introvertlar o ‘zlarining m anfaatlarini eng m uhim deb hisoblab,
uni yuqori darajada qadrlaydilar. Ular uchun odamovilik, biqiqlik,
ijtim oiy passivlik, m ustaqil tahlil qilishga m oyillik, yetarli darajada
murakkab ijtim oiy k o ‘nikish xosdir.
Ekstraversiya va introversiyaning hissiy tavsiflar bilan birga
q o ‘shilib kelishi shaxs tem peram entini belgilab beradi.
«Tem peram ent» tushunchasi lotincha tem peram entum —
qism larning tegishli nisbati, m utanosiblik degan m a’noni bildiradi.
Qadimgi tibbiyotning yirik nam oyandasi G ippokratning inson
tanasida qon asosiy o ‘rinni ishg‘ol etsa, bunday odam harakatchan,
yengil boMadi, taassurotlarining alm ashinishiga tez ko ‘nikib keta
qoladi, o ‘z atrofida sodir boMayotgan voqealarga darhol va ishtiyoq
77
bilan aralashadi, degan fikri bejiz emas. M ana shu xil kishilarni
G ippokrat sa n g v in ik la r (xushchaqchaq kishilar) deb atagan. Bu
lotincha «sangvinis», y a ’ni qon degan so ‘zdan kelib chiqqan.
Sangviniklar tu y g ‘u (jo ‘shqin) xususiyatlari bilan ajralib turadi.
S an g v in ik lar: k ishilar bilan tez til topishadigan; bir ish turidan
boshqa bir ish turig a tezda ko‘nikadigan; bir turda bajariladigan
ishlarni yoqtirm aydigan; yangi sharoitgaosonlik bilan o ‘rganadigan;
xushchaqchaq; harakatlari shiddatli; nutqi tez; kelajakka ishonch
bilan qaraydigan; s o ‘zini aniq va m a’noli qilib, imo-ishoralar
bilan gapiradigan kishilardir. Sangviniklar ish jarayonida kechgan
k o ‘ngilsiz hodisalam i tezda unutadilar. U lar o ‘z kuchi hamda
qobiiiyatlariga ortiqcha baho berish xususiyatiga ega boMadilar.
Rahbarlar sangviniklam ing ishini salbiy baholashdan k o ‘ra
ularga nisbatan qattiqqoM va talabchan boMsalar, ijobiy natijalarga
erishishlari m um kin. Sangviniklar yuqori lavozim ga intiladigan
kishilar boMadi.
Agar kishida shilliq hukm ron o ‘rin tutsa, unday kishilar ogMr,
tepsa tebranmas, kayfiyatlari va intilishlari ancha barqaror, voqealar
va hayot taassurotlariga loqayd qaraydigan boMadilar. Bunday
kishilar fleg m atiklar deb atalgan. Qadimgi yunonlar shilliqni
«flegm a» deyishgan. Flegm atiklar: ta ’sirchanligi sust; bir turdagi
ishdan ikkinchi turdagi ishga sekinlik bilan ko ‘chadilar; faolliklari
kam ; yangi sharoitga qiyinlik bilan moslashadilar; harakat va nutqlari
sust; ko‘ngilsiz hodisa yuz berganda osoyishtaliklarini buzmaydilar;
sabr-toqatli, chidam li boMib, so‘zlaganda xotirjam , o ‘zga shaxslar
bilan hayajonlanm ay gaplashadilar.
Flegm atiklar chidam liligi, matonati, o ‘zini tuta bilishi bilan
ajralib turadi.
Gippokratning fikricha, agar kishida z a ’faron safro ustun tursa,
bunday kishi tezkor, q a t’iy, harakatcha boMadi. Bu toifa kishilarni
G ippokrat x o lerik la r (qoni qiziq kishilar) deb atagan. Qadimgi
yunonlar safroni «xoley» deyishgan. X oleriklar — k o ‘tarinki ruhda
ishlay oladigan, qarshiliklarni enga oladigan kishilar boMib, ularning
ishlash zavqi kayfiyatining buzilishi bilanoq tez o ‘zgarishi mumkin.
78
lllar serjahl, o ‘zini yaxshi ko‘radigan, tez gapiradigan od am lar
bo‘lib, boshqalardan gapining ohangi o ‘zgaruvchanligi bilan ajralib
turadi. X oleriklam ing vazminlik darajasi xuddi sangviniklam ikidek
bo‘ladi. Rahbar va boshqa kishilarga nisbatan o ‘zini to ‘g ‘ri tutadi.
N ihoyat, G ippokrat yana bir tu r kishilam i ajratadiki, bunday-
lam ing ahvoli, ruhiyati bir xilda turm aydi. Ular yom on kayjfiyatga
k o‘proq m oyil b o ‘ladilar, arzimas n arsalardan qattiq kuyunavera-
dilar. Bunday kishilam i ulug‘ shifokor m elan x o lik lar deb atagan.
Qadimgi yunonlarda melanxolik s o ‘zi «qora safro» degan m a’noni
bildirgan. M elanxoliklar: o ‘ta ta ’sirlanuvchan xususiyatga ega; te z
toliqadigan va o ‘ziga ishonm aydigan; tashvishsiz, lekin ju d a sezu-
vchan; nihoyatda arazchan; juda oz kuladigan; faolligi sust, to rtin -
choq, kam g‘ayrat; arzimagan sabablarga k o ‘zlaridan yosh oqib k e t-
averadigan; yangi xodim lar bilan qiyinchilik bilan til topishadigan
kishilardir. M elanxoliklar qulay sh aroitda oldiga qo‘yilgan m asa-
lalami m uvaffaqiyatli bajaradi. A gar ishda sharoit, y a’ni vaziy at
o ‘zgarsa, qiyinchilik tug ‘ilsa, ular o 'z la rin i panaga olib turishadi.
Shaxsning tem peram entidan kelib chiqib, uning qanday reak -
siya berishini bilish, tem peram entning ijobiy xususiyatlariga tay an -
ish va salbiy xususiyatlariga barham berish imkonini tu g ‘diradi. M a
salan, xolerikning keskinligiga xushm uom alalik va bosiqlik b ilan
javob qaytarish, flegmatikning sustligiga faoliikni, ta ’sirchanlikni
qaram a-qarshi qo ‘yish, m elanxolikning q ay g ‘usini optim izm b ila n
yengish m um kin. Psixologlarning qayd qilishlaricha, sangviniklar
m a’lum otnom alar tayyorlashda o datda k o ‘pincha qoralam alarni
qisqartirib yozadilar yoki ulami m utlaqo yozm aydilar, xoleriklar
k o ‘pincha e ’tiborsizliklari tufayli oddiy xatolarga y o ‘l qo‘yadilar,
flegm atiklar esa vaqtning o ‘tib k etganligini payqamay, ishni k e -
chikib tugatishlari mumkin.
Xodim ning individual-psixologik xususiyatlarini bilish u bilan
qanday m uom alada b o ‘lish shaklini to ‘g ‘ri tanlashga yordam beradi.
Rahbar bir qator talablarga ja v o b berishi kerak. «R ahbariik
qilish» degan so ‘zga izohli lug‘atlarda
Do'stlaringiz bilan baham: |