Boshlang’ich sinflar uchun matematikadan kompyuterli ijodiy topshiriqlar tizimini yaratish

1.2. Boshlang’ich sinflarda matematikadan komyuterli ijodiy 

topshiriqlardan foydalanishning holati 

Ushbu paragrafda boshlang’ich sinf matematika darslarida kompyuterli ijodiy 

topshiriqlardan  foydalanishni  tizim  sifatida  qarab,  ijodiy  topshiriqlarning  o’ziga 

xos  tomonlarini  ajratishga,  maktab  o’qituvchilarining  kompyuterli  ijodiy 

topshiriqlarni tatbiq etish to’g’risidagi fikrlarini inobatga olib, darsliklarni metodik 

tahlil qilishga harakat qilamiz. 

---

 

19 

Dastlab  so’rovnoma  natijalarini  keltiramiz.  Boshlang’ich  sinf  matematika 

darslarida kompyuterli ijodiy topshiriqlardan foydalanish muammosi yuzasidan 32 

ta boshlang’ich sinf o’qituvchisi, 120 nafar boshlang’ich ta’lim yo’nalishi bo’yicha 

bakalavr  bitiruvchisi,  164  nafar  boshlang’ich  (III-IV)  sinf  o’quvchisi  bilan 

so’rovnoma  ishlarini  olib  bordik.  Boshlang’ich  sinf  o’qituvchisi  va  boshlang’ich 

ta’lim yo’nalishi talabalari uchun har birida 10 ta savol bo’lgan so’rovnoma tuzildi.  

«Siz  ijodiy  topshiriq  deganda  nimani  tushunasiz?»  deb  berilgan  savolga 

so’rovnomada ishtirok etgan boshlang’ich sinf o’qituvchilari va talabalarning 58% 

i  «o’quvchi  tomonidan  misol,  masalalar  tuzish  va  uni  yechish»,  «mantiqiy 

topshiriq»,  «o’quvchi  tomonidan  ular  uchun  biror  «yangilik»ka  olib  keluvchi 

topshiriq»  degan  javoblarni  keltirishgan,  42%  o’qituvchi-talabalar  bu  savolga 

umuman javob berishmagan. 

“Siz  kompyuterli  ijodiy  topshiriqlar  deganda  nimani  tushunasiz?”  degan 

savolga  24%  o’qituvchi  va  talabalar  kopyuter  yordamida  bajariladigan  ijodiy 

mazmundagi  o’quv  topshiriqlar  deb,  javob  berishdi.  58%  o’qituvchi  va  talabalar 

kompyuterda bajariladigan mashqlar deb aytishdi. 18% o’qituvchi va talabalar esa, 

bu savolga umuman javob berishmadi.  

«Siz  «mustaqil  ish»  va  «ijodiy  ish»ni  qanday  farqlaysiz?»  degan  savolga 

«Ijodiy ish bilan mustaqil ish bir narsa» (68%), «Ijodiy ish bu mustaqil ishning bir 

ko’rinishi» (22%), ««Ijodiy ish» va «mustaqil ish»lar boshqa-boshqa tushunchalar 

bo’lib,  ijodiy  ish  bu  o’quvchi  tomonidan  bajariladigan  shunday  faoliyat  usuliki, 

unda  biror  «yangi»lik  o’quvchi  tomonidan  yaratiladi,  mustaqil  ishda  o’quvchi 

undagi bilim, malakaga tayanib misol va masalalarni mustaqil bajaradi» (10%) deb 

javob qilishgan.  

«Siz  ish  tajribangizda  kompyuterli  ijodiy  topshiriqlardan  foydalanasizmi?» 

degan savolga (42%) «ha» deb javob qilishgan. 

«Boshlang’ich  sinf  matematika  darslarida  kompyuterli  ijodiy  topshiriqlar 

tizimi  deganda  nimani  tushunasiz?»  degan  so’rovnoma  savoliga  ko’pchilik  javob 

berolmagan  (85%),  ayrim  o’qituvchilar  «kopyuterli  ijodiy  topshiriqlar  ketma-

ketligi» deb javob berishgan (15%). 

---

 

20 

«Ish faoliyatingizda matematikadan ijodiy topshiriqlarning qanday turlaridan 

foydalanasiz?  (Nomini  yozing!)»  degan  savolga  «Misollar  tuzish»,  «Mantiqiy 

masalalar»,  «Qiziqarli  kvadratlar»,  «Geometrik  shakllar  tuzish»  kabi  ijodiy 

topshiriq nomlarini keltirishgan.  

«Boshlang’ich  sinf  darsliklaridagi  topshiriqlar  sizni  qanoatlantiradimi?» 

degan  savolga  ko’pchilik  o’qituvchi  va  talabalar  «ha,  qanoatlantiradi»  (83%)  deb 

javob  berishdi,  ba’zi  o’qituvchilar  «yo’q,  ayrim  darslikdagi  topshiriqlarni  qayta 

ko’rib  chiqib,  uni  ijodiy  topshiriq  shakliga  keltirish  kerak»  (16%)  deb  javob 

qilishgan. 

«Kompyuterli  ijodiy  topshiriqlarni  o’quvchilaringiz  qay  tarzda  bajarishadi? 

O’quvchilaringiz bunday  topshiriqlarni bajarishda qiyinchiliklarga duch kelganini 

sezganmisiz?»  degan  savolga  ko’pchilik  o’qituvchilar  «qiziqib  bajarishadi»  deb 

javob  qaytarishgan  (qariyb  80%).  Ammo  savolning  ikkinchi  qismiga  atigi  12% 

o’qituvchilar o’quvchilari tomonidan ijodiy topshiriqlarni bajarishda yo’l qo’yilgan 

xatolar sababi haqida o’z fikrlarini bildirishgan. 

«Boshlang’ich  sinf  matematika  darslarida  kompyuterli  ijodiy  topshiriqlardan 

foydalanishning  afzalliklari  nimada?»  degan  savolga  ko’pchilik  boshlang’ich  sinf 

o’qituvchilari  «o’quvchini  mustaqil  fikrlashga  o’rgatadi»  (81%)  deb  javob 

berishgan. 

«Kompyuterli ijodiy topshiriqlar bo’yicha takliflaringizni qayd qiling» degan 

so’rovnoma  bandida  ko’pchilik  o’qituvchilar  «yo’q»  deb  javob  qilishgan  (74%). 

Ayrim  o’qituvchilar  «kompyuterli  ijodiy  topshiriqlarni  bajarishga  oid  uslubiy 

tavsiyalar, ishlanmalar kam, o’qituvchi va  o’quvchilar uchun ijodiy  topshiriqlarni 

bajarishga  oid  tavsiyanomalar  tayyorlansa»  (18%),  «ko’proq  o’quvchini  ijodiy 

ishlashga  o’rgatish  kerak»  «o’quvchi  ijodkorligini  oshirish  uchun  o’qituvchi 

qo’shimcha  materiallar  tayyorlab  kelishi  kerak»  mazmundagi  javoblar  (8%) 

keltirishgan. 

Kompyuterli  ijodiy  mazmundagi  topshiriqlarni  o’quvchilar  qay  tarzda 

bajarishlari,  bunday  topshiriqlarga  nisbatan  munosabatlarini  bilish  maqsadida 

Buxoro  shahridagi  6-,  15-,  23-,  31-son,  boshlang’ich  3-4-sinf  o’quvchilari  bilan 

---

 

21 

so’rovnomalar  o’tkazdik.  So’rovnoma  boshida  o’quvchilarga  «mustaqil  ish», 

«ijodiy  topshiriq»  “kompyuterli  ijodiy  topshiriq”    atamalari  ma’nolarini 

tushuntirdik.  So’rovnomaga  ishtirok  etuvchi  o’quvchilarning  ko’pchiligi  (qariyb 

90%)  «mustaqil  ish»,  «kompyuterli  ijodiy  topshiriqlarni  bajarish»  ni  yoqtirishini 

bildirishdi. 

«Darsning  qaysi  paytida  ijodiy  ish  berilishini  xohlaysiz?»  degan  savolga 

ayrim o’quvchilar «dars boshida» (24%), ayrim o’quvchilar «dars oxirida» (17%), 

ko’pchilik  o’quvchilar  «dars  o’rtasida  yoki  mavzuni  o’rganib  bo’lgandan  so’ng» 

(59%) deb javob qaytarishdi. 

«Matematika darsliklarida berilgan ijodiy topshiriqlardan qaysi birini bajarish 

siz  uchun  samarali  hisoblanadi?»  degan  savolga  «misol  va  masalalar  tuzish» 

(27%), «masalani turli usullarda yechish» (12%), «tushirib qoldirilgan sonlar, amal 

ishoralari, qavslarni to’g’ri qo’yib misollarni yechish» (19%), «geometrik shakllar 

yordamida turlicha naqshlar yasash» (22%) deb javob berishgan. 

«O’zingiz  qanday  ijodiy  topshiriqlar  tuza  olasiz?»  degan  savolga  ayrim 

o’quvchilar  «Masala  tuzaman»,  «Misol  tuzaman»,  «Geometrik  figuralardan 

naqshlar  yasab  bilaman»  degan  javoblarni  berishdi  (qariyb  40%).  Ko’pchilik 

o’quvchilar bu savolga javob berishga qiynalishdi (60% dan ortiq). 

«Kompyuterli  ijodiy  mazmundagi  topshiriqlarning  afzalliklari  nimada?» 

degan  savolga  o’quvchilar  «matematikaga  bo’lgan  qiziqishni  orttiradi»  (28%), 

«ko’proq mustaqil ishlashga o’rgatadi» (33%) deb javob qilishgan. Ushbu savolga 

javob bermagan o’quvchilar ham bor (39%). 

O’tkazilgan  so’rovnomalardan  shu  narsa  ayon  bo’ldiki,  ko’pchilik 

boshlang’ich  sinf  o’qituvchilari  matematikadan  o’quvchilarning  ijodiy  ishlari 

mohiyatini  yetarlicha  tushunmaydilar.  Boshlang’ich  sinf  o’quvchilari  esa  ijodiy 

topshiriqlarni bajarishni yoqtiradilar. 

Matematika  darslarida  kompyuterli  ijodiy  topshiriqlardan  foydalanish 

bo’yicha 

mavjud 

tajribani 

o’rganish 

va 

umumlashtirish 

maqsadida 

o’qituvchilarning darslari kuzatilib, yozib olindi. Darslarni kuzatish va qayd etish 

jarayonida  quyidagi  savollarga  javob  izlandi:  dars  maqsadiga  mos  kompyuterli 

---

 

22 

ijodiy  topshiriqlarning  tanlanganligi;  ijodiy  o’quv  topshiriqlarining  mazmuni, 

ijodiy  topshiriqlarning  o’quv  materialining  mazmuniga  mosligi,  o’quvchilarning 

real  o’quv  imkoniyatlariga  muvofiqligi;  u  yoki  bu  ijodiy  ishning  o’quv 

topshiriqlari tizimidagi o’rni; kompyuterli ijodiy topshiriqlarning matematika dars 

turi,  bosqichlari  bilan  aloqadorligi,  topshiriqlarni  bajarishda  foydalaniladigan 

usullar,  oldin  o’rganilgan  bilim  va  faoliyat  usullarini  qo’llash,  yangi  bilim  va 

faoliyat  usullarini  qayd  qilish  vositalari;  o’quv  topshiriqlarining  o’quv  materiali 

mazmunini  to’liq  o’zlashtirish  talablariga  javob  bera  olishi;  kompyuterli  ijodiy 

mazmundagi o’quv topshiriqlarining o’quvchi mustaqil ishlashiga ta’siri va sh.k. 

Matematika  darslarini  kuzatish  va  qayd  qilishda  L.N.Skatkin  tasnifini  asos 

qilib oldik. Bu tasnifga binoan, birinchi dars turi  «yangi tushuncha bilan tanishish 

va malakalarni egallash» deb yuritiladi. 

Dastlabki  darsning  tarkibi  quyidagilardan  iborat:  1)  uyga  berilgan  vazifani 

tekshirish  (agar  uy  vazifasi  o’quvchilarni  yangi  materialni  o’rganishga 

tayyorlovchi topshiriqni o’z ichiga olgan bo’lsa, bu tekshirish, ayniqsa, zarur); 2) 

o’quvchilarga  darsning  maqsadini  yetkazish;  3)  yangi  materialni  o’rganishga 

tayyorlash;  4)  yangi  materialni  o’rganish;  5)  yangi  materialni  dastlabki 

mustahkamlash;  6)  yakunlash  va  uyga  vazifa  berish.  O’quvchilarni  yangi 

tushuncha  bilan  tanishtirish,  yangi  bilim  va  malakalarni  egallashga  oid  dars  turi 

bo’yicha  12  ta  mashg’ulot  kuzatilib,  ularda  hammasi  bo’lib  26  ta  kompyuterli 

ijodiy mazmundagi o’quv topshirig’idan foydalanilganligi aniqlandi.  

Kuzatishlar  ko’rsatadiki,  o’quvchilarni  yangi  tushuncha  bilan  tanishtirish, 

yangi  bilim  va  malakalarni  egallash  darslarida  o’qituvchi  faol  bo’lib,  o’quvchi 

ta’lim  jarayonining  «ob’ekti»  bo’lib  qolmoqda.  Vaholanki,  o’quvchini  ta’lim 

jarayoni «sub’ekti» sifatida qarashni bugungi kunda didakt olimlar isbotlashgan.  

Boshlang’ich  sinflarda  matematika  darslarining  2-turi  turli  xildagi  mashqlar 

yordamida  bilim,  malaka  va  ko’nikmalarni  mustahkamlash  darslaridir.  Bunday 

darslarning 

asosiy 

qismlari 

ilgari 

olingan 

bilimlarni 

mustahkamlashga 

yo’naltirilgan bo’ladi. 

---

 

23 

«Mashqlar,  amaliy  va  mustaqil  ishlar  bilimlarni  mustahkamlashning  asosiy 

vositasi  hisoblanadi.  Shu  sababli  mustahkamlash  darslarining  tarkibi  taxminan 

quyidagicha  bo’lishi  mumkin:  1)  Dars  maqsadini  qo’yish;  2)  Uy  vazifasini 

tekshirish  va  o’rganilgan  materialni  mashqlar,  amaliy,  laboratoriya  ishlari  va 

mustaqil  ishlar  yordamida  mustahkamlash;  3)  Darsni  yakunlash  va  uyga  vazifa 

berish». 

2-dars  tipi  bo’yicha  18  ta  dars  kuzatildi.  Kuzatilgan  darslarda,  asosan, 

darslikdagi  topshiriqlarni  bajarish  ishlari  olib  borildi.  Dars  bilim,  malaka  va 

ko’nikmalarni  mustahkamlash  bo’lgani  sababli  kuzatilgan  darslarning 

ko’pchiligida  (82%)  o’qituvchilar  darslikdagi  o’quv  topshiriqlari  bilan 

chegaralanib,  xotiraga  mo’ljallangan  topshiriqlarni  bajarishdi.  Kuzatilgan 

darslarning  ikkinchi  bosqichida  o’quvchilarning  kompyuterli  ijodiy  mazmundagi 

34 ta topshiriqni bajarishlarining guvohi bo’ldik.  

Amaliyotda  o’qituvchilar  bilim,  ko’nikma  va  malakalarni  mustahkamlash 

darslarida  kompyuterli  ijodiy  topshiriqlardan  nihoyatda  oz  foydalanishyapti, 

vaholanki,  bu  dars  turida  o’quvchilarning  ijodiy  ishlarini  tashkil  etish  va  uni 

o’tkazish uchun keng imkoniyat bor. 

Boshlang’ich sinf matematika darslaridan yana biri – o’tilganlarni takrorlash, 

umumlashtirish  va  tizimga  solish  darslari.  Bunday  darslarda  o’quvchilarning 

o’tilgan  mavzular  yuzasidan  bilim,  ko’nikma  va  malakalari  mustahkamlanib, 

tushuncha  darajasida  o’zlashtiriladi.  Boshlang’ich  sinflarda  matematikadan 

takrorlash  darslari  bilan  mustahkamlash  darslari  ko’p  jihatdan  o’xshash  bo’lgani 

sababli  aksariyat  o’qituvchilar  ularni  bir-biridan  farqlashga  qiynalishadi.  Odatda 

ba’zi  qoida  va  qonunlar  bevosita  yangi  materialni  o’tib  bo’linishi  bilan 

mustahkamlanadi.  Mustahkamlash  vaqtida  dastlabki  ko’nikma  va  malakalar 

shakllanadi. Takrorlash darslarida esa, asosan, o’quv materiali tizimga solinadi va 

umumlashtiriladi. 

O’tilganlarni takrorlash, umumlashtirish va tizimga solish darslarida ikki yoki 

undan  ortiq  mavzuga  oid  dalillarni  o’zaro  taqqoslash;  tegishli  xulosalar  chiqarish; 

chiqarilgan  xulosalarni  aytilgan  o’quv  holatlariga  tatbiq  qilish  kabi  bosqichlarga 

---

 

24 

e’tibor  berilishi  shart.  Tajribada  ayrim  o’qituvchilar  bunday  ta’lim  bosqichlariga 

e’tibor  bermaganini  kuzatdik.  Kuzatilgan  12  ta  dars  mashg’ulotlarida  o’quvchilar 

15 ta kompyuterli ijodiy topshiriqni bajarishdi.  

Amaliyotda  o’qituvchilar  takrorlash,  umumlashtirish  va  tizimga  solish 

darslarida  kompyuterli  ijodiy  topshiriqlarni  faqatgina  darsning  turli  xildagi 

topshiriqlar  yordamida  o’tilganlarni  takrorlash  bosqichida  bajarishadi,  darsning 

qolgan  bosqichlarida  ijodiy  ishlarning  tashkil  qilinmaganligi  o’quvchi  ijodiy 

faoliyatini  o’stirishda  yaxshi  natija  bermaydi.  Takrorlash,  umumlashtirish  va 

tizimga  solish  darslarining  turli  bosqichlarida  kompyuterli  ijodiy  topshiriqlardan 

tizimli  ravishda  foydalanish  ta’lim  samaradorligi  oshishi  uchun  muhim  vosita 

bo’ladi. 

Darsda kompyuterli ijodiy topshiriqlardan unumli foydalanishda o’qituvchilar 

bir  qator  qiyinchiliklarga  duch  keladilar:  a)  dars  maqsadlari,  dars  turlari 

bosqichlariga  oid  kompyuterli  ijodiy  topshiriqlarni  tanlash;  b)  kompyuterli  ijodiy 

topshiriqlarni  bajarish  uchun  vaqt  ajratish;  v)  kompyuterli  ijodiy  topshiriqlarning 

dars  materialiga  mosligi;  g)  bilim,  ko’nikma  va  malakalarni  shakllantirish  uchun 

foydalanadigan  kompyuterli  ijodiy  topshiriqlar  tizimini  tuza bilish;                      d) 

o’quvchilarning  yosh,  individual  xususiyatlari,  real  o’quv  imkoniyatlariga  mos 

kompyuterli  ijodiy  mazmundagi  topshiriqlarni  aniqlab  olish;  ye)  o’quvchi  o’quv-

biluv  faoliyatini  tashkil  qilish  shakllaridan  umumsinf,  guruh  va  yakka  ishlar 

mutanosibligini  ta’minlashda  kompyuterli  ijodiy  topshiriqlarning  ahamiyatini 

aniqlab bilish kabi masalalar shular jumlasidandir. 

Matematikadan  kompyuterli  ijodiy  topshiriqlarning  ta’limga  tatbiq  etilish 

holatini  aniqlash  maqsadida  matematika  darsliklari  ham  tahlil  qilindi.  Bugungi 

kunda  boshlang’ich  sinf  o’quvchilari  uchun  matematikadan  1-  va  2-sinflar  uchun 

ayrim  mavzularni  o’tish  yuzasidan  multimedion  dasturlar  va  o’quv  qo’llanmalari 

yaratilgani  quvonarli  hol.  Ammo  3-4-sinf  matematika  faniga  oid  alohida 

multimedion dastur va darsliklar ishlab chiqilmagan.  

Fikrimizcha,  darsliklarni  takomillashtirish  uchun  har  bir  mavzu  maqsadidan 

kelib  chiqqan  holda  darsliklardagi  o’quvchi  tafakkurini  rivojlantirishga 

---

 

25 

mo’ljallangan  kompyuterli  ijodiy  mazmundagi  o’quv  topshiriqlari  salmog’ini 

oshirish,  ularni  ma’lum  tizim  asosida  osondan  qiyinga,  soddadan  murakkabga 

o’tish tamoyiliga rioya qilgan holda bayon qilishni ta’minlash lozim.