|
II. Misol va masalalarni biror belgisiga ko’ra sinflarga ajratishga doir
topshiriqlar.
Ularni mazmuni va tuzilishiga ko’ra quyidagi turlarga ajratish mumkin:
1. Topshiriqlarni javobiga qarab sinflarga ajratishga doir topshiriqlar
2. Sonlar qatoridagi qonuniyatni topishga doir topshiriqlar
3. Bajarilayotgan misolda qonuniyatni topishga doir topshiriqlar
4.Kombinatorik xarakterdagi masala-topshiriqlar
Bunday topshiriqlar boshlang’ich sinf matematika darsliklaridan yetarlicha
o’rin olgan, ammo ular tizimli joylashtirilmagan.
1) Topshiriqlarni javobiga qarab sinflarga ajratishga doir topshiriqlar.
Mazkur topshiriqlar jumlasiga misol va masalalarni berilgan javoblariga qarab
ma’lum sinflarga ajratish; berilgan ifodalar ichidan javobi bir xil bo’lgan ifodalarni
topish; ifodaga mos javoblar topib, ularni chiziqlar bilan bir-biriga mos qo’yish
kabi topshiriqlarni kiritish mumkin.
28
2) Sonlar qatoridagi qonuniyatni topishga doir topshiriqlar.
Bunday topshiriqlar o’quvchining mustaqil fikrlash doirasini kengaytiradi.
Aqliy bilish operatsiyalari – analiz, sintez, umumlashtirish, taqqoslash,
konkretlashtirish, abstraktlashtirish kabilarni o’quvchida mujassam bo’lishiga olib
keladi.
Sonlar qatoridagi qonuniyatni topishga doir topshiriqlar ko’pincha natural
sonlarni raqamlash mavzusini o’rganish va uni mustahkamlash darslarida
o’rganilishi yaxshi samara beradi. Albatta, matematika darslarida bunday
topshiriqlarni ma’lum tizim asosida o’rganib borilishi o’quvchi ijodiy faoliyatining
tarkib topishiga xizmat qiladi.
100 ichida sonlarni raqamlashga doir o’quvchilar bilimini mustahkamlash
maqsadida quyidagi topshiriqni berish mumkin.
Topshiriq: Bir xil raqamlardan tuzilgan barcha ikki xonali sonlarni o’sib
borish tartibida yozing. Sondagi raqamlar nimani ifodalaydi?
3) Bajarilayotgan misolda qonuniyatni topishga doir topshiriqlar.
Boshlang’ich sinfdanoq o’quvchilarni misol bajarish jarayonida qandaydir
qonuniyatni aniqlash, umumiylikni bilish, tegishli hukm va xulosa chiqarishga
o’rgatish keyingi davr ta’lim tizimida katta ahamiyat kasb etadi. O’quvchini har bir
topshiriqqa jiddiy yondashib, tirishqoqlik bilan bajarib, undan tegishli xulosalar
qilishga o’rgatib borish zarur.
Bunday mazmundagi o’quv topshiriqlari bilan o’quvchini I sinfdan tizimli
tarzda tanishtirib borish yaxshi samara beradi. Quyidagi topshiriqlar o’quvchi
ijodiy faoliyatini oshirishga qaratilgan bo’lib, ularni bajarish natijasida o’quvchida
maqsadga intilish, qonuniyatni aniqlash, tegishli xulosa chiqara olish kabi xislatlar
tarbiyalanadi.
Topshiriq: 1+1; 1+2; 2+2; 3+2; 3+3; 4+1; 4+2; 3+1; 4+4; 5+2. Qo’shishga
doir bu misollardan qo’shiluvchilari bir xil sonlardan tashkil topgan misollarni
ajratib olib yeching. Javoblarni taqqoslang.
29
1+1=2; 2+2=4; 3+3=6; 4+4=8. Har bir keyingi misol javobi oldingi misol
javobidan 2 taga oshyapti, chunki har bir qo’shiluvchi 1 tadan oshganda, yig’indi 2
taga oshadi.
4) Kombinatorik xarakterdagi masala-topshiriqlar.
Hayotda shunday masalalarga duch kelinadiki, unda u yoki bu chekli
to’plamning to’plam ostilarini qarashga to’g’ri keladi. Masalan, shaxmatchining
qulay «yurish»ni tanlashi; shofyorning qulay yo’lni tanlashi; o’quvchining
topshiriqni bajarishda qulay usulni tanlashi kabi masalalar shular jumlasidandir.
Bunday masalalar kombinatorik masalalar bo’ladi. Kombinatorik mazmundagi
masala-topshiriqlarni bajarishda o’quvchi kombinatorikaning ikki qoidasi: yig’indi
qoidasi va ko’paytma qoidasiga asoslanadi. Yig’indi qoidasi chekli to’plamlar
birlashmasidagi elementlar sonini topishni, ko’paytma qoidasi to’plamlar dekart
ko’paytmasidagi elementlar sonini topishni ifodalaydi.
Boshlang’ich sinf matematika darsliklarida kombinatorikaga oid masalalar
mavjud, ammo ular tizimli tarzda ifodalanmagan. Ko’pgina topshiriqlar yig’indi
qoidasiga asoslangan masalalardir. Shu bilan birga, o’rinlashtirishlar, o’rin
almashtirishlar va guruhlashga doir ayrim o’quv topshiriqlari ham keltirilgan.
I sinfdan boshlab o’quvchilarni kombinatorik masala-topshiriqlar bilan
tanishtirish matematika ta’limi samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
O’quvchiga «kombinatorik masala», «kombinatorik topshiriq» degan atamalarni
ishlatmay, dastlab «yig’indini topishga doir sodda masalalar»ni yechish jarayonida
kombinatorikaning yig’indi qoidasini qo’llab topshiriqlar bajartiriladi. Tartib
raqamlari bilan tanishtirish jarayonida o’quvchilar o’rin almashtirishlar
tushunchasiga tayyorlanadi. Shu mavzuga o’tish paytida «Mening o’rnim qaerda?»
degan o’yin tashkil qilinib, musobaqada ishtirok etuvchi 1-, 2-, 3-o’quvchiga 1-,2-
,3-o’rinlarni qanday taqsimlash mumkinligini amaliy, ya’ni o’quvchilarning o’zlari
ishtirokida ko’rsatilsa, o’quvchilar kichikroq sondagi chekli o’rin almashtirishlar
sonini topadigan bo’lishadi.
Kombinatorika tushunchalaridan yana biri – bu guruhlashdir. Guruhlash
deganda berilgan chekli to’plam elementlaridan tuzilgan to’plam ostilar
30
tushuniladi. Boshlang’ich sinf o’quvchisini berilgan to’plam elementlaridan
to’plam ostilarni tuzishga doir topshiriqlar bilan tanishtirib borish orqali ularda
mustaqil fikrlash ko’nikmasi tarkib topishi, kombinatorik mazmundagi
topshiriqlarni to’g’ri va to’liq bajarish malakasi hosil bo’lishini tajriba
ko’rsatmoqda.
I sinf o’quvchisiga stol ustidagi 3 ta «Damas», «Tiko», «Neksiya» o’yinchoq
mashinadan 2 tasini ajratib olishini so’raganda, o’quvchi turli variantlarni
ko’rsatadi: 1) «Tiko», «Damas»; 2) «Tiko», «Neksiya»; 3) «Damas», «Neksiya».
To’rtta turli xil rangdagi (sariq, yashil, qizil, ko’k) kubchalardan 2 ta kubchani
ajratish so’ralsa, o’quvchi amaliy tarzda kubchalarni ajratib ko’rsatadi. Bunday
o’quv topshiriqlari o’quvchini berilgan to’plam elementlaridan ma’lum
qonuniyatga asoslangan to’plam ostilarni ajrata bilishga o’rgatadi.
Kombinatorik mazmundagi topshiriqlarni bajarishda o’qituvchidan katta
mas’uliyat talab qilinadi. Birinchidan, berilgan topshiriqning kombinatorik
topshiriq ekanligini aniqlash; ikkinchidan, kombinatorik topshiriqlarning qanday
turiga mansubligini bilish: (o’rinlashtirish, o’rin almashtirish, guruhlash);
uchinchidan, topshiriqning natijasini bilish (kombinatorikaga oid formulalardan
foydalanib); to’rtinchidan, o’quvchi tomonidan kombinatorik topshiriqning
bajarilishini nazorat qilish.
Umuman, misol va masalalarni biror belgisiga ko’ra sinflarga ajratishga oid
o’quv topshiriqlari keng qamrovli bo’lib, boshlang’ich sinfning deyarli har bir
tushunchasini o’rganish jarayonida qo’llanishi mumkin. Bunday o’quv
topshiriqlarini bajarish natijasida boshlang’ich sinf o’quvchisida mustaqil fikr
yuritish ko’nikmasi tarkib topib, o’quvchining ijodiy faoliyati oshadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
