Инсон ҳуқуқлари умумий назарияси

Ҳар бир минтақавий манбаа халқаро ёки бошқа минтақавий манба билан 
таққослаганда ўзига хос хусусиятлари мавжуд. Масалан, инсон ҳуқуқлари 
ва асосий эркинликларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги Европа конвенцияси Кон-
венциянинг давлат­қатнашчилари томонидан инсон ҳуқуқларига риоя қилиниши 
устидан халқаро назоратни амалга оширувчи самарали тизим яратишни кўзда 
тутади. Инсон ва халқлар ҳуқуқлари тўғрисидаги Африка хартияси коллектив 
деб номланувчи ҳуқуқлар киритилган. Америкалараро назорат тизими нафақат 
Конвенция иштирокчиларига, балки муайян шартларда Конвенцияга қўшилмаган 
Америка давлатлари ташкилоти аъзоларига ҳам татбиқ қилинади.
Европа Кенгаши доирасида умумэътироф этилган инсон ҳуқуқлари 
европа тизимининг асосий манбалари қуйидагилардан иборат: 
1. Инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликларини ҳимоя қилиш тўғрисида 
Европа конвенцияси (1950 й.);
2. Қийноқлар ва инсонийликка зид ёки қадр­қимматни камситувси муома-
ла ёки жазонинг олдини олиш бўйича Европа конвенцияси (1987 й.);
3. Европа ижтимоий хартияси (1961 й.);
4. Миллий озчиликларни ҳимоя қилиш бўйича доиравий конвенция (1995 й.);
Инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликларини ҳимоя қилиш тўғрисида Евро-
па конвенциясини 41 та давлат­аъзо ратификация қилган. Ушбу мамлакат-
ларнинг ҳар бири инсон ҳуқуқлари бўйича Европа судининг юрисдикцияси, 
шунингдек индивидуал шикоятлар бериш ҳуқуқини ихтиёрий равишда тан 
олади. Конвенция ўзида халқаро шартномани мужассамлаштириб, унга кўра 
Европа Кенгашининг барча аъзо­давлатлари ўз юрисдикцияларида бўлган 
шахсларга энг асосий баъзи ҳуқуқларни кафолатлаш мажбуриятини олганлар. 
Давлат­иштирокчиларнинг миллий қонунчилиги Конвенция принципларига 
мувофиқ бўлиши лозим.
Айтиш мумкинки, Европа суди фуқаролар эркинликлари бўйича Ғарбий 
Европа конституциявий судига айланди. У томонидан кўриб чиқилган ишлар 
нуқтаи назаридан Суд томонидан яратилган прецедент ҳуқуқи нисбатан кенг 
ва унинг аҳамияти доимий ошиб бормоқда.

---

76
Умумэътироф этилган инсон ҳуқуқлари америка тизими манбаалари тизи-
мига иккита ҳуқуқий ҳужжат — Америка давлатлари ташкилотининг Устави 
ва инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги Америка конвенцияси киради.
Америка давлатлари ташкилотининг Устави — инсон ҳуқуқ ва мажбурият­
лари Америка декларацияси (1948 йил). Америка давлатлари ташкилоти-
нинг Устави 1951 йилда кучга кирган бўлиб, инсон ҳуқуқларига бағишланган 
фақатгина бир нечта қоидалардан иборат. Уларда бири 5j­моддаси (муқаддам 
3j­модда) бўлиб, унга кўра Уставни имзолаган давлатлар индивиднинг асосий 
ҳуқуқларини ирқи, миллати, дини ёки жинсига кўра ҳеч қандай ажратишлар-
сиз риоя қилиш мажбуриятини оладилар. Инсон ҳуқуқларига ҳавола қилиш 
16­модда (муқаддам 13­модда) да мавжуд.