Инсон ҳуқуқлари умумий назарияси

Ҳуқуқ ва мажбуриятлар — ҳуқуқнинг асосий элементидир. Ҳуқуқ ва бур-
чларда, нафақат, давлат мажбурий деб ҳисоблайдиган ахлоқ намуналари, стан-
дартлари бириктирилади, балки шахс ҳуқуқ лаёқатининг ҳажми (шахснинг 
ҳуқуқий мақомининг) ҳам белгиланади.
Ҳуқуқ субъектлилиги ҳуқуқ лаёқатисиз мавжуд бўлмайди ва уларнинг 
алоқаси аниқлаштирилган (соҳавий) табиат касб этади.
Давлат шахс фуқаролик мақомининг у ёки бу жиҳатини белгилаб берар экан, 
олдиндан ҳуқуқий мақоми ҳажмини (шахс ҳуқуқ, эркинликлари ва бурчла-
ри мажмуи) белгилайди, яъни шахс, субъектнинг мавжуд ёки юзага келувчи 
ҳуқуқини бутун ҳуқуқий мақом ҳажми билан эътироф этади: агар давлат шахс­
ни ҳуқуқ субъекти сифатида тан олса, унга нисбатан ҳуқуқ ва мажбурият ­
ларни юклайди. Бундай ҳолатда ҳар қайси шахсни истисносиз ҳуқуқ субъек-
ти сифатида санаш мумкин. Ҳуқуқ ва эркинликлар ҳамда бурчлардан қандай 
ҳажмда фойдаланиш аниқ бир шахснинг муомала лаёқати, жавобгарлик лаёқати 
ва бошқалардан келиб чиқиб белгиланади. Умумий назарияда шахс субъект-
лигининг асосий хусусияти унинг давлат томонидан ҳуқуқ субъекти сифати-
да тан олинишидир.

---

41
Қонуний манфаатлар, яъни тўғридан тўғри юридик ҳуқуқ ва мажбурият-
ларда бириктириб қўйилмаган, лекин қонунга зид келмайдиган манфаатлардир. 
Манфаат, инсоннинг ҳуқуқий муносабатлардаги ҳаракатлантирувчи кучидир, 
у шахснинг ўз ҳуқуқидан фойдаланишига нисбатан муносабатини белгилайди.
Инсон ҳуқуқларининг умумий назариясига мувофиқ, шахснинг ҳуқуқий 
мақомини бир неча турга бўлиш мумкин:
биринчидан, умумий ёки конституциявий;
иккинчидан, махсус;
учинчидан, индивидуал.
Умумий конституциявий ҳуқуқий мақом — субъектнинг ҳаётнинг 
иқтисодий, сиёсий ва маънавий тармоқларидаги имкониятларини очиб беради. 
Индивиднинг ушбу мақоми фуқаронинг Конституцияда белгиланган мақоми 
сингари барча учун бир хил ва умумий ҳисобланади. Ушбу мақом, Асосий 
қонун томонидан барчага ва ҳар кимга тақдим этилган ҳуқуқ ва мажбурият­
лардан таркиб топади. Шунинг учун ҳам, уни яна шунингдек, фуқаронинг 
Конституциявий мақоми дейиш ҳам мумкин.