Инсон ҳуқуқлари умумий назарияси

Шахс ҳуқуқий лаёқати унинг “эркинлик макони”ни белгилайди, жамият, 
давлат манфаатларига ва бошқа шахсларнинг ҳуқуқ ва эркинликларидан фой-

---

40
даланишларига тўғри келмайдиган, зид келадиган ҳуқуқлар чегарасини белги-
лайди, чеклайди, ҳуқуқий таъқиқлар мезонини белгилайди. Бундай ҳуқуқий 
таъқи қлар Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пактнинг 
инсон нинг ўз фикрларини оғзаки, ёзма, босма ёки бошқа усулда ифода этиш 
ҳуқуқини назарда тутувчи 19­моддасида кўрсатиб ўтилган. 19­модданинг 
3­бандида айтиладики “ушбу ҳуқуқлардан фойдаланиш алоҳида мажбурият ­
лар ва алоҳида масъулият юклайди”. У, ўз навбатида қонун билан зарурий тарз-
да белгиланган бир қанча таъқиқлар мавжудки, улар:
биринчидан, бошқа шахсларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳурмат қилиш;
иккинчидан, давлат хавфсизлиги, жамоат тартиби ва аҳоли саломатлиги 
ва ахлоқ қоидаларини сақлаш мақсадида” тақиқлар қўйилиши мумкинлиги 
кўрсатиб ўтилган.
Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пактда ноинсоний, 
ноахлоқий ҳаракатлар — урушни, миллий, ирқий ва диний нафратни тарғиб 
қилувчи, камситишга чорловчи, душманлик ёки зўрликни тарғиб қилувчи (20­мод-
да) ҳаракатларни таъқиқлаш имкониятлари кўрилган. Худди шундай таъқиқлар 
Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясида ҳам мавжуддир. Иқтисодий, ижти-
моий, маданий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пактда ҳам истисно тарзида демо-
кратик жамиятнинг умумий манфаатларига мувофиқлаштириш мақсадида ушбу 
ҳуқуқларга чеклов қўйишга рухсат этади (4–модда).
Ҳажм жиҳатдан мажбуриятлар ҳуқуқларга ён беради. Истисноларсиз барча 
субъектларга тааллуқли бўлган конституциявий бурч бўлиши мумкин эмас. Лекин, 
ён берилиши лозим бўлган ҳуқуқлар кўп (масалан, яшаш ҳуқуқи). Ҳуқуқлардан 
фарқли ўлароқ, айрим турдаги мажбуриятлар ажралмаслик хусусиятига эга эмас, 
улардан қонуний асосда озод бўлиш мумкин (масалан, ҳарбий хизматдан, баъ-
зи турдаги солиқларни тўлашдан ва ҳок.).