Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган муҳандислик-қурилиш институти

Тушунчалар ўртасидаги муносабатлар. Оламдаги барча нарса ва 
ҳодисалар ўзаро боғлиқ бўлиб, маълум алоқа ва муносабатда бўлади. 

---

74 
Тушунчалар таққосланадиган ва таққосланмайдиган тушунчаларга 
бўлинади. Таққосланадиган тушунчалар сиғишадиган ва сиғишмайдиган 
тушунчаларга бўлинади. Агар тушунчаларнинг ҳажми бир-бирига тўла ёки 
қисман мос келса, ҳажм жиҳатидан иккинчисининг ҳажмига кирса – 
сиғишадиган муносабатдаги тушунчалар дейилади (китоб – дарслик). Агар 
тушунчаларнинг ҳажми бир-бирига зид бўлса, ўзаро сиғишмайдиган 
тушунчалар дейилади (дўст – душман, ҳаёт – ўлим).
Сиғишадиган тушунчалар ўртасида айният, бўйсуниш, қисман мос 
келиш муносабатлари бўлиб, тушунчаларнинг ҳажми айният муносабатида 
тўла мос келади, яъни белгилар мазмун жиҳатидан айни бир предметни 
турли томондан ифодалайди. 
А. Тошкент 
В. Ўзбекистон Республикаси пойтахти 
Қисман мослик муносабатида тушунчалар мазмун жиҳатидан бир 
хил бўлса ҳам, уларнинг ҳажмлари бир-бирига мос келади: 
А. Олий ўқув юрти ўқитувчилари 
В. Профессорлар 
Бўйсуниш муносабатида бир тушунчанинг ҳажми бошқа бир 
тушунчанинг ҳажмини ўзининг бир қисми сифатида ўз ичида олади:
А. Фан ёки А. Зиёли 
 
В. Мантиқ В. Инженер
Сиғишмайдиган тушунчалар ўртасида бирга бўйсуниш, қарама- 
қаршилик, зидлик муносабатлари бўлиб, бирга бўйсуниш муносабатида 
бир неча тушунчалар бир тушунчага бўйсунади. 
B, C, D, E, Ғ, К, М. – ахлоқ, дин, сиёсат,
фалсафа, социология, политология, тарих 
А – ижтимоий онг шакллари.
Қарама-қарши муносабатдаги тушунчалар ўзининг ҳажми ва 
мазмуни жиҳатидан бир-бирига тескари, қарама-қаршидир (оқ-қора, узун-
қисқа, яхши-ёмон). Бу тушунчаларнинг бири иккинчисини инкор қилади: 
А. – оқ. 
В. – қора. 
Зид тушунчалар бир-бирини инкор қилса ҳам, инкор этган тушунча 
ноаниқ бўлади: 
паст 
ёки гўзал 
 
паст эмас
гўзал эмас 
Зид тушунчалар учинчи тушунчага ўрин қолдирмайди. Шунинг учун 
ҳар икки тушунчадан бири рост бўлса, иккинчиси албатта хато бўлади, 
учинчисининг бўлиши мумкин эмас. Бу тушунчалар ўртасида формал
мантиқнинг учинчиси истисно қонуни амал қилади. 
Тушунчаларни бўлишда бўлинувчи тушунчанинг ҳажми маълум 
асосда аниқланади, яъни у маълум тур тушунчаларига тақсимланади ва 
натижада тур тушунчалари ҳосил бўлади. Тушунчалар ҳажми тушунчада 
акс этган нарсаларнинг йиғиндисидан иборат бўлиб, тушунчани бўлиш 

---

75 
орқали билимлар конкретлашади, улар ўртасидаги фарқ ортади, билимлар 
янада конкрет, аниқ тус олади: 
1 йил 12 ой 365 кун .... соат .... дақиқа .... сония ....