Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган муҳандислик-қурилиш институти

Категория – оламдаги нарса-ҳодисаларнинг энг умумий 
хусусиятлари, алоқа ва муносабатларини акс эттирувчи энг умумий 
тушунчадир. Ҳар бир фан ўз категориясига эгадир. Мантиқ илмининг 
асосий категорияси мантиқий қонунлар, тушунча, ҳукм, хулоса чиқариш, 
аргументлаш, исботлаш, раддия, муаммо, гипотеза, назария, аналогиядир.
Чегаралаш – ҳажми кенгроқ тушунчаларни ҳажми торроқ 
тушунчаларга келтириш бўлиб, тушунчаларни чегаралаш орқали энг 
умумийдан умумий ва якка тушунчага борилади. Якка тушунча тушунчани 
чегаралашнинг охиридир (олам – мавжудот – ҳайвонот – умуртқалилар – 
сут эмизувчилар – от – «Саман»).
Ҳукм – тафаккур шаклларидан бири бўлиб, нарса-ҳодисаларда бирор 
белгининг бор-йўқлиги тасдиқланади ёки инкор қилинади. Фикрлаш 
жараёнида нарса-ҳодисанинг оддий ташқи хусусияти билан бирга унинг 
ички, зарурий боғланиш ва муносабатлари билинади. Ҳукмда ҳамма вақт 
тасдиқ ёки инкор билан айтилган фикр бўлади:
«Темир – қаттиқ жисмдир».
«Баъзи ёшлар – талаба эмас». 
Фикрлар ҳақиқий (тўғри) ва ёлғон (хато) бўлиши мумкин: 
«От – сут эмизувчилар оиласига киради» (Тўғри ҳукм). 
«От – судралиб юрувчилар оиласига киради» (Хато ҳукм). 
Воқеликка мос келиш даражасига кўра чин, хато ва ноаниқ ҳукмлар 
бўлади. Объектив воқеликка мос келган, уни тўғри ифодалаган ҳукмлар 
чин, мос келмаганлари эса хато бўлади. Айни пайтда чинлигини ҳам, 
хатолигини ҳам аниқлаб бўлмайдиган ҳукмлар ноаниқ ҳукм дейилади. 
Ҳукмлар дарак гап орқали ифодаланади, чунки дарак гапда фикр тасдиқ 
ёки инкор ҳолда бўлади: «Тошкент – Ўзбекистоннинг пойтахтидир». 
Ҳукмнинг гап орқали ифодаланиши унинг тил билан боғлиқлигини 
кўрсатади. Тил – кишиларнинг фикр алмашувидаги алоқа воситаси бўлиб, 
тил сўз ва гаплардан иборат бўлади. Ҳар қандай ҳукм гапда ифодаланади, 

---

78 
бироқ ҳар қандай гап ҳукм бўлавермайди, яъни тафаккур билан тил айнан 
бир нарса эмас, сўроқ ва ундов гаплар ҳукм бўла олмайди. 
«Сиз мантиқ фанини яхши ўзлаштирдингизми?»
«Сиз Мустақил Ўзбекистоннинг баркамол авлодисиз!» 
Ҳукмнинг ҳақиқат ёки ҳақиқат эмаслигини текшириш контекстни 
анализ қилиш асосида аниқланиши лозим (институт сўзи ҳукм эмас, 
тушунчадир. Агар бу сўз институт биносига ёзиб қўйилган бўлса, 
(Наманган муҳандислик-иқтисодиёт институти), у ҳолда ҳукм бўлади. 
Чунки «бу – институтдир» деган маънони билдиради. Яна бир мисол, 
«Аҳмад» тушунча, «14у-08 гуруҳи талабаси» дейилса, ҳукм бўлади.