O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti

HUKMLAGICHLAR ham qadimgi ajdodlarimizning totemistik e’tiqodlariga 
daxldor 
marosim 
qo‘shiqlarining 
ijtimoiy-siyosiy 
taraqqiyot 
ta’sirida 
transformatsiyaga 
uchrab, 
bolalar 
repertuariga 
o‘tgan 
va 
bolalarcha 
mushohadakorlik  zamirida  qayta  sayqallanib,  yangi  motivlar,  yangi  obrazlar 
hisobiga  to‘lishgan  badihalar  silsilasidir.  Totemistik  e’tiqod  qoldiqlari  bolalarning 
hasharotlarga  munosabati  ifodalangan  hukmlagichlarda  ravshanroq  ko‘rinadi. 

---

34 
 
Chunonchi,  bolalar  orasida  beshiktervatni  ko‘rganda  uning  vositasida  fol  ochish 
an’anasi mavjud: 
Beshiktervat, beshiktervat, 
Salima xolam nima tug‘adi? 
Beshiktervat  o‘ng  oyog‘ini  ko‘tarsa  –  o‘g‘il,  chap  oyog‘ini  ko‘tarsa  –  qiz 
tug‘ilishiga yo‘yilgan. 
Ertapishar  xalili  uzum  xol  tashlaganda  xonqizi,  tillaqo‘ng‘iz  hasharotlari 
ko‘payadi. Bolalar orasida xalilipazak yoki hasanak nomlari bilan ham yuritiladigan 
xonqizi sirtida nuqtasimon xolchalar borligidan unga xol deb murojaat qilishadi: 
Xol, xol, xol, 
Otang o‘ldi, 
Onang o‘ldi, 
Borib xabar 
Olmaysanmi? 
Rivoyatga ko‘ra, xonqizi aslida podsho qizi bo‘lgan-u, qashshoq bir cho‘ponni 
sevgani uchun g‘azablangan otasi uni “Iloyo, qumursqaga aylan!”– deya qarg‘agan 
emish.  Shu  qarg‘ish  tutib,  u  hasharotga  aylanganmish.  Xonqizi  deyilishi  shundan 
qolganmish.  Tillaqo‘ng‘iz,  kaltakesak,  ilonga  ham  shu  xildagi  murojaat  tarzida 
to‘qilgan  hukmlagichlarda  totemistik  qarashlar  saqlangan.  Qarg‘a,  musicha, 
to‘rg‘ay,  bedana,  qaldirg‘och,  laylak  va  boshqa  qushlarga  oid  hukmlagichlarning 
ma’lum  qismida  totemizm  ta’siri  bir  qadar  sezilsa-da,  taqlidiy  so‘zlar  faolligida 
to‘qilgan  aksar  namunalarida  bu  ta’sir,  asosan,  so‘ngan.  Taqlidiy  so‘zlar 
hukmlagichlarda ma’lum poetik vazifani bajaradi: 
–  Qurvaqajon, vaq-vaqa, 
Ko‘zing nega bundaqa? 
                                 – Bugun o‘sma qo‘ymadim, 
Shuning uchun shundaqa. 
Taqlidiy  so‘zlar  yordamida  yaratilgan  bunday  hukmlagichlarning  ko‘pchiligi 
totemistik  aqidalar  ta’siridan  xoli  bo‘lib, bevosita  bolalar  dunyoqarashini, ularning 
voqelikka  hayratomiz  munosabatlarini,  idrok  va  zavqlaridagi  o‘zgachalikni  aks 
ettiradi.