XXXV
Xatar
Ato et menga, yo Tangrim,
o‘rtamiyonalikni!
Mirabo.
Uning qalbi masrur bo‘lib, yigit Matildaning jo‘shqin erkalanish-
lariga arang javob berardi. U qovog‘ini solganicha indamay o‘tirardi.
Matildaga u hali hech qachon bu qadar ajoyib ko‘rinmagan va qiz
hali hech qachon uni bunday sajda qilish darajasida sevmagan edi.
U Jyulenning haddan tashqari ta’sirchan g‘ururi hamma ishni buzib
qo‘ymasa go‘rga edi, deya qattiq xavotirda edi.
Qiz abbat Pirarning ularnikiga deyarli har kuni kelib ketayot-
ganini ko‘rgan edi. Ehtimol, Jyulen o‘sha odam orqali otasining ni-
yatlari haqida biror narsa bilib olgandir? Yoki, balkim achchiq ustida
markizning o‘zi unga xat yozib yuborgandir? Bo‘lmasam shunday
quvonchli xabardan keyin ham Jyulenning qovog‘ini solib o‘tirishini
qanday tushunmoq kerak? Bu haqda uning o‘zidan so‘rashga qizning
yuragi dov bermasdi.
Kimsan Matildaning yuragi dov bermay o‘tirsa-ya!
Shu daqiqadan boshlab uning Jyulenga bo‘lgan muhabbati-
ga bexosdan qandaydir dahshatga o‘xshash bir tuyg‘u suqilib
kirgandek bo‘ldi. Bu bag‘ritosh qiz o‘z sevgisi orqali butun Parij
qoyil qoladigan zeb-ziynat ichida
tarbiyalangan bir boyvuchcha
his etishi mumkin bo‘lgan barcha iztiroblarni dilidan kechirib
bo‘lgandi.
Ertasi kuni azonlab Jyulen abbat Pirarning oldiga yetib bordi. Yi-
gitning ortidan hovliga u qo‘shni pochta bekatida yollagan va pochta
otlari qo‘shilgan shalaq arava kirib keldi.
– Bunday ekipaj sizga yarashmaydi endi, – deya to‘ng‘illadi unga
qarab qattiqqo‘l abbat. – Mana sizga yngirma ming frank pul, bu –
janob de lya Molning sovg‘asi. Bu pulni bir yil ichida sarflab yubor-
mog‘ingiz tavsiya etiladi, lekin iloji boricha, kulgi bo‘lmaslikka harakat
qilishingiz lozim ekan. (Shunday katta pulni ko‘kka sovurmoq uchun
yosh yigitning qo‘liga tutqazish, ruhoniyning nazarida, uni gunoh
yo‘liga boshlash bilan barobar edi.)
495
Markiz yana shunday debdi: janob Jyulen de lya Verney bu pulni
o‘z otasidan olgan deb hisoblamog‘i lozim ekan. Uning ismini aytmoq-
ning esa hojati yo‘q emish. Janob de lya Verney, ehtimol, yoshligida
uni parvarish qilib boqqan verrerlik duradgor janob Sorelga biror
narsa sovg‘a qilishni joiz deb hisoblar...
– Topshiriqning bu qismini men o‘z zimmamga olishim mumkin,
– deya qo‘shimcha qildi abbat, – men, aloha, janob de lya Molni anavi
iezuit, abbat Friler bilan murosaga kelishga ko‘ndirdim. Uning ta’siri,
turgan gap, biznikidan ancha kuchliroq. Shunday qilib, aslida butun
Bezansonni boshqaradigan bu odam sizning yuksak nasl-nasabingizni
tan oladi, bu murosa bitimining maxfiy shartlaridan biri bo‘ladi.
Jyulen o‘zini tutib turolmay abbatning bo‘ynidan quchoqlab oldi.
Yigitga uning nasabini tan olib bo‘lishgandek tuyulardi.
– Bu nimasi, – dedi abbat Pirar uni o‘zidan chetlashtirar ekan. –
Kishi shunaqayam hovliqadimi axir!.. Xo‘sh, Sorel va uning o‘g‘illari
masalasiga qaytaylik. Men ularga o‘z nomimdan yiliga besh yuz
franklik pensiya taklif qilaman va bu pulni ularga xulq-atvorlaridan
xursand bo‘lsamgina to‘lab turishimni aytaman.
Jyulen yana sovuqqon va takabbur bir qiyofaga kirdi. U abbatga
minnatdorchilik bildirdi, lekin endi bu shunchaki mavhum gaplar edi.
«Axir men chindan ham Napoleon bizning tog‘larga surgun qilgan
bironta arkoni davlatning o‘g‘li bo‘lib chiqishim mumkin-ku?» Vaqt
o‘tishi bilan bu gap yigitga borgan sayin ishonarliroq bo‘lib ko‘rinmoq-
da edi... «Mening otamga bo‘lgan nafratim u holda to‘g‘ri shuning isboti
bo‘lib chiqadi-ku... Demak, men u qadar zolim emas ekanman-da!»
Mazkur monologdan so‘ng oradan bir necha kun o‘tgach, fransuz
armiyasining eng ajoyib polklaridan biri – o‘n beshinchi gusarlar polki
Strasburg shahrining paradlar o‘tkaziladigan maydonida jangovar
tartibda saf tortib turardi. Janob kavaler de lya Verney saf oldida
o‘ziga olti ming frankka tushgan ajoyib elzas otini o‘ynatib turardi. U
polkka poruchik unvoni bilan qabul qilingan edi. Holbuki, mabodo
o‘zi umri bino bo‘lib eshitmagan bironta polkning ro‘yxatiga tirkab
qo‘yilgan bo‘lishi mumkinligini hisobga olmaganda, u hech qachon
va hech qayerda podporuchik bo‘lmagandi.
Uning beparvo ko‘rinishi, deyarli zardali, sovuq nigohi, rangi oqa-
rib, o‘zini doim vazmin tutishi – bularning bari birinchi kundanoq u
haqida ivir-shivir gaplarga sabab bo‘ldi. Tez orada uning odamlarga
nihoyatda odob bilan va o‘ta vazmin muomalasi, sira maqtanchoqlik
496
qilmay to‘pponchadan o‘q uzish va qilichbozlik mashqlaridagi epchil-
ligi askiyabozlarning tilini tiyib qo‘ydi. Polkning jamoat fikri, besh-olti
kun ikkilanib yurgach, uning foydasiga xulosa chiqardi. «Bu yigitda
hamma narsa bor, – deyishardi polkdagi keksa hazilkashlar, – unga
faqat bir narsa – yoshlik yetishmaydi».
Strasburgdan Jyulen hozir ancha munkillab qolgan verrerlik sobiq
kyure – janob Shelanga xat yozib yubordi.
«Qarindoshlarimni menga katta boylik in’om etishga undagan
muhim voqealar haqida xabar topib, xursand bo‘lganingizga imonim
komil. Ushbu maktubga besh yuz frank ilova qilaman va Sizdan bu
pulni mening nomimni aytmay, xuddi bir vaqtlar mendek nochorlikda
yashayotgan yo‘qsillarga bo‘lashib berishingizni so‘rayman. Siz, bir
vaqtlar menga yordam berganingizdek, hozir ularga ham yordam
berayotgan bo‘lsangiz kerak, albatta».
Jyulenning shuhratparastligi qo‘zib qolgandi, lekin bu aslo man-
manlik emasdi: biroq bu hol qahramonimizning o‘z tashqi qiyofasiga
alohida e’tibor berishga xalal bermasdi. Otlari, mundiri, xizmatkorla-
rining egnidagi livreyalarning muntazam bashang bo‘lishi har qanday
ingliz milordini ham iydirib yuborgan bo‘lardi. Kechagina markizning
yordami bilan poruchik unvoniga erishgan bu yigit barcha buyuk
generallardan o‘rnak olib, o‘ttizga yetar-yetmay polk komandiri
bo‘lib olmoq uchun yigirma uch yoshda poruchiklikdan yuqoriroq
unvonga erishmoqni mo‘ljallay boshlagan edi. U faqat shon-shuhrat
va o‘z o‘g‘lini o‘ylardi.
U ana shunday balandparvoz xomxayollar bilan yonib yurar ekan,
kutilmaganda de lya Mol saroyidan ot yeldirib kelgan chopar-malay
yigit uni bo‘g‘imiga tushirib qo‘ydi.
«Hammasi barbod bo‘ldi, – deya yozgan edi unga Matilda, – bar-
cha ishlaringizni yig‘ishtirib, iloji boricha tezroq yetib keling. Agar
boshqa imkoni bo‘lmasa, dezertirlik qiling. Yetib kelgan zahotingiz
meni fiakrda ... ko‘chasidagi ... uy yonidan boqqa kiriladigan eshik-
cha oldida kuting. Siz bilan gaplashib olgani o‘sha yerga chiqaman,
ehtimol, Sizni boqqa olib kirishning imkoni bo‘lar. Hammasi tamom
bo‘ldi, endi uni qayta tiklab bo‘lmaydimi, deb qo‘rqaman, mendan
ko‘nglingiz to‘q bo‘lsin, men musibatda ham Sizga sodiq qolaman.
Sizni sevaman».
Oradan bir necha daqiqa o‘tgach, polkovnikdan otpuska olgan
Jyulen Strasburgdan Parij tomon ot qo‘yib bormoqda edi, biroq qal-
497
bini kemirayotgan qattiq xavotir oqibatida Mettsga yaqinlashganda
o‘z sayohatini otda davom ettirishga uning ortiq qurbi yetmay qoldi.
U shartta pochta karetasiga o‘tirdi-da, shitob bilan yeldirib ketdi va
tezda de lya Mol xonadoniga qarashli bog‘ning orqa eshigi oldiga ye-
tib bordi. Eshik darhol ochilib, Matilda odamlarning gap-so‘z qilishi
mumkinligini pisand qilmay, uning ko‘ksiga otildi. Ularning baxtiga
vaqt hali juda erta bo‘lib, endigina soat besh bo‘lgandi va ko‘chada
tirik jon ko‘rinmasdi.
– Hammasi barbod bo‘ldi. Otam mening ko‘z yoshi qilishimdan
qo‘rqib, payshanbaga o‘tar kechasi qayoqqadir jo‘nab ketdi. Uning
qayerga jo‘naganini hech kim bilmaydi. Mana uning xati, o‘qing, –
shunday deya qiz sakrab fiakrga, Jyulenning oldiga chiqdi.
«Men badavlat bo‘lganingiz uchungina Sizni atayin avrab yo‘ldan
urish niyatidan bo‘lak hamma ishni kechirishim mumkin edi. Mana
sizga, badbaxt qiz, bor haqiqat. Sizga so‘z berib aytamanki, bu odam
bilan turmush qurishingizga hech qachon rozi bo‘lmayman. Agar o‘sha
odam Fransiya tuprog‘ini tark etsa, yanayam yaxshirog‘i, Amerikaga
jo‘nab ketsa, u o‘n ming livr bilan ta’min etiladi. U haqda ba’zi bir
ma’lumotlarni yozib yuborishni iltimos qilib yo‘llagan maktubimga
javoban kelgan manovi xatni o‘qib ko‘ring. Bu surbet de Renal xonimga
murojaat etishni menga o‘zi taklif qilgan edi. Men endi bu odamni tilga
olib yozgan bir satr ham maktubingizni o‘qimayman. Parij ham, Siz
ham juda jonimga tegdingiz. Sodir bo‘lajak voqeani nihoyatda pinhon
tutmoqlikni maslahat ko‘raman. O‘sha yaramas odamning bahridan
o‘ting, shunda siz yana otangizga ega bo‘lasiz».
– De Renal xonimning maktubi qani? – deya sovuq ohangda
so‘radi Jyulen.
– Mana u. Biroz etingni o‘ldirmasdan turib uni senga ko‘rsatmoq-
chi emasdim.
MAKTUB
«Afandim! Diniy aqidalar va axloq qoidalari oldidagi burchim
meni Sizga nisbatan ushbu og‘ir majburiyatni bajarmoqqa undayapti,
vijdoniy burchim mendan yaqin odamimga yomonlik qilishni taqozo
etyaptiki, zero men faqat yanada og‘irroq gunohning oldini olmoq
maqsadida shunday qilyapman. Dilimdagi anduh burchim oldida
chekinmog‘i lozim. Bir narsaga shubha yo‘qki, afandim, Siz mendan
surishtirganingiz va u to‘g‘rida bor haqiqatni bilmoqchi bo‘lganingiz
o‘sha kimsaning axloqi, yuzaki qaraganda sirli va, hatto, diyonatli
498
bo‘lib ko‘rinmog‘i mumkin. Sizdan haqiqatning ma’lum bir qismini
yashirmoqni, hatto, ehtimol, ehtiyotkorlik va diniy e’tiqod yuzasidan
ba’zi gaplarni boshqacharoq qilib tasvirlamoqni joiz ko‘ryaptilar. Bir-
oq Siz surishtirgan kimsaning axloqi qattiq qoralanmoqqa loyiqdirki,
men Sizga buni so‘z bilan tasvirlab bera olmasam kerak. Yo‘qsillik va
ochko‘zlik nihoyatda munofiq bu yigitni baxtsiz va zaifa bir ayolni
yo‘ldan urishga va shu yo‘l bilan biroz obro‘ orttirib, odam qatoriga
kirib olishga undadi. Yuragim qanchalik ezilmasin, burchim meni ja-
nob J... din aqidalarini mutlaqo tan olmasligini ham aytmoqqa majbur
qilyapti. Bijdonan aytganda, men xonadondagi eng e’tiborli ayolni
yo‘ldan urish uning uchun muvaffaqiyatga erishmoqning bir usuli,
deya o‘ylamoqqa majburman. O‘zini nihoyatda beg‘araz ko‘rsatib va
romanlardan o‘qib olgan turli iboralar bilan asl tabiatini niqoblab
xonadonda hukmron bo‘lish, uy egasini o‘ziga tobe qilish, uning
boyligiga ega bo‘lish bu yig‘itning yagona maqsadidir. U xonadonga
baxtsizlik keltiradi va dillarga umrbod afsus-nadomat tuyg‘usini
soladi va hokazo.
Ko‘z yoshlari tomaverib dog‘-dog‘ bo‘lib ketgan bu uzundan-uzoq
maktub, shubhasiz, de Renal xonimning qo‘li bilan yozilgan, yozilgan-
da ham juda puxta yozilgan edi. – Janob de lya Molga sira ham ayb
qo‘ya olmayman, – dedi Jyulen xatni oxirigacha o‘qib bo‘lgach. – U
to‘g‘ri va oqilona ish qilgan. Qanday ota o‘z sevimli qizini shunday
odamga berishi mumkin axir! Yaxshi qoling!
Jyulen fiakrdan sakrab tushib, ko‘chaning oxirida kutib turgan
pochta karetasi tomon yugurib ketdi. U go‘yo butunlay unutib qo‘ygan-
dek tuyulgan Matilda yigitning ortidan yugurdi, biroq uni yaxshi tani-
ydigan va endi do‘konlaridan boshlarini chiqarib hayrat bilan qarab
turadigan gumashtalarni ko‘rib, orqasiga qaytishga, shosha-pisha
boqqa kirib yashirinishga majbur bo‘ldi.
Jyulen Verrer tomon yelib ketdi. Bu mashaqqatli yo‘lda u Matildaga
dilida tugib qo‘ygan xatni yoza olmadi, uning qo‘li nuqul qandaydir
o‘qib bo‘lmaydigan aji-buji harflarni yozardi.
U Verrerga yakshanba kuni ertalab yetib bordi. Yigit qurolsozning
do‘koniga kirgan edi, do‘kondor uni kutilmaganda boyib ketgani bilan
tabriklay boshladi. Bu yangilik butun shaharda katta shov-shuvga
sabab bo‘libdi. Jyulen do‘kondorga o‘zining to‘pponcha sotib olmoq-
chi ekanini tushuntirgunicha ancha ovora bo‘ldi. Yigitning iltimosiga
ko‘ra qurolsoz uni o‘qlab ham berdi.
499
Qo‘ng‘iroq uch marta bong urdi, fransuz qishloqlarida ertalabki
jangir-jungirlardan keyin eshitiladigan bu tanish sado hozir ibodat
boshlanajagidan dalolat beradi. Jyulen Verrerning yangi cherkovi-
ga kirib bordi. Ibodatxonaning barcha baland-baland derazalariga
qirmizi darpardalar tutib qo‘yilgandi. Jyulen de Renal xonimning
kursisi ortida, unga bir necha qadam yetmay to‘xtadi. Yigit xonimning
sidqidildan ibodat qilayotganini elas-elas ko‘rib turgandek edi. Uni
nihoyatda sevgan bu ayolni ko‘rgach, Jyulenning qo‘li qaltiray bosh-
ladi, shu turishda u o‘z niyatini amalga oshirishga ojizlik qilardi, «O‘q
uza olmayman, – derdi u o‘ziga-o‘zi, – bu ish qo‘limdan kelmaydi».
Shu payt ibodat mahali xizmat qiladigan bola ilohiy tuhfalarni
olib chiqishayotganidan darak berib qo‘ngiroq chaldi. De Renal xonim
boshini quyi solgan edi, boshi yelkasiga tashlangan ro‘molining, gajim-
lari ortidan deyarli ko‘rinmsy qoldi. Endi Jyulen bu ayolning o‘sha o‘zi
sevgan xonim ekanligini aniq his etmay qo‘ygandi. U tepkini bosgan
edi, o‘qi xato ketdi, u yana o‘q uzdi – xonim yiqilib tushdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |