Qizil va qora indd

XXXVIII

Qudratli odam

Naqadar sirli xatti-harakat! Qaddi-qomati-

ning purviqorligini qarang! Kim ekan o‘zi bu?

Shiller.

Ertasi kuni minoraning eshigi azonda ochildi. Jyulen cho‘chib 

uyg‘ondi.

«Yo Tangrim! Bu otam-ku, – deya xayolidan o‘tkazdi u. – Qanday 

ko‘ngilsizlik!»

Xuddi shu daqiqada oddiygina kiyingan bir ayol uning bo‘yniga 

tashlandi. Yigit uni arang tanidi. Bu m-l de lya Mol edi.

– Voy zolim-ey, qayerdaligingni faqat xatingdan bilib oldim-a. Sen 

jinoyat deb atagan narsa, bu faqat mard odamning qasos olishi xolos. 

Bu hol sening qalbing naqadar yuksak ekanligidan dalolat beradi. Bu 

gaplarning barini men faqat Verrerda bilib oldim...

M-l de lya Moldan xiyol sovib qolganini hali o‘zi ham to‘la anglab 

yetmagan Jyulenga qiz juda chiroyli ko‘rindi. Uning chakana odamning 

mutlaqo qo‘lidan kelmaydigan bu ishlar va gap-so‘zlarda chinakamiga 

olijanob va beg‘araz tuyg‘uni ko‘rmay iloji bormidi axir? Yigitga yana 

o‘zi qirolichani sevadigandek tuyuldi, shu boisdan ham oradan xiyol 

vaqt o‘tgach, u g‘oyat ko‘tarinki ruhda nazokat bilan dedi:

– Kelajakni juda aniq tasavvur qila boshlagan edim. Mening 

o‘limimdan so‘ng siz beva sifatida janob de Kruaznua bilan turmush 

qurarsiz, deb o‘ylagandim. O‘zi uchun unutilmas va fojiali voqeadan 

qalbi larzaga kelgan hamda es-hushini yig‘ishtirib olgan go‘zal be-

vaning, garchi romantikaga biroz moyil bo‘lsa-da, aslida olijanob qalbi 

yosh markizning fazilatlarini tan olmog‘i lozim edi. Siz barcha baxt 

deya hisoblaydigan izzat-ikrom, davlat, nufuzga ko‘nikib, taqdirga tan 

---

513

bermog‘ingiz darkor. Lekin, jonginam Matilda, sizning Bezansonga 

kelishingiz, agar u biror yo‘l bilan oshkor bo‘lib qolsa, janob de lya 

Mol uchun og‘ir zarba bo‘ladiki, buning uchun men o‘zimni sira ham 

kechira olmayman. Men busiz ham juda ko‘p qayg‘u keltirdim! O‘sha 

akademigingiz, turgan gap, janob markiz ko‘ksida ilonni parvarish 

qilgan ekan, deydi albatta.

– Rostini aytsam, sizdan bunday oqilona gaplar va kelajak haqida 

bunday tashvish tortishni sira ham kutmagan edim, – xiyol zarda bilan 

dedi m-l de lya Mol. – Xuddi sizga o‘xshab juda ehtiyotkor oqsochim 

o‘z nomiga pasport oldi va men bu yerga Mishele xonim nomi bilan 

pochta karetasida keldim.

– Mishele xonim mening oldimga osongina kirishga muvaffaq 

bo‘libdi-da!

– Ah! Mana endi o‘zim hammadan afzal ko‘rgan o‘sha ajoyib yigitni 

tanidim. Birinchidan, men sud amaldoriga darhol yuz frank uzatdim. 

U avvaliga meni bu minoraga chiqishim uchun sira ham ruxsat bera 

olmasligini aytgan edi. Biroq pulni olgach, o‘sha halol odam meni 

ancha kuttirib qo‘ydi, turli bahonalarni ro‘kach qila boshladi, hatto, 

u meni shunchaki laqillatmoqchi bo‘lyapti, degan xayolga ham bor-

dim... – Shunday deya u jimib qoldi.

– Xo‘sh, u yog‘i nima bo‘ldi? – dedi Jyulen.

– Iltimos, jahling chiqmasin, jonginam Jyulen, – dedi qiz uni 

quchoq lar ekan. – Men o‘sha kotibga o‘zimning kimligimni aytishga 

majbur bo‘ldim, bo‘lmasam u meni, barno yigit Jyulenga oshiq bo‘lib 

qolgan parijlik yosh xodima qiz, deb o‘yladi... Yo‘q, rost aytyapman, 

u xuddi shunday dedi. Men unga sening xotining ekanim haqida ont 

ichdim, endi menga seni har kuni ko‘rish uchun ruxsat berishdi.

«Qanday telbalik, – deya o‘yladi Jyulen. – Lekin bunga qanday 

to‘sqinlik qila olardim axir? Sirasini aytganda, janob de lya Mol 

shunday nufuzli odamki, jamoat fikri bu go‘zal bevaga uylangan yosh 

polkovnikni uncha qoralab o‘tirmasa kerak. Mening o‘limim tezda 

hammasini xaspo‘shlab ketadi». Shundan so‘ng u iyib Matildaning 

jo‘shqin muhabbatiga berildiki, bu o‘rinda telbalik ham, ruhning 

ulug‘ligi ham – xullas, inson tasavvur qilishi mumkin bo‘lgan barcha 

g‘ayritabiiy hissiyotlar bor edi. Matilda mutlaqo jiddiy ravishda unga 

birgalashib o‘zlarini o‘ldirishni taklif qildi.

Ana shu jo‘shqin zavqlardan so‘ng, u Jyulenni ko‘rishdek baxt-

---

514

dan to‘yib lazzatlanib olgach, Matildaning qalbini o‘tkir sinchkovlik 

qamrab oldi. U o‘z seviklisiga tikilib qarar va uning qalbi o‘zi ilgari 

o‘ylaganidan ancha yuksakroq ekanini ko‘rar edi. Uning nazarida, 

Bonifatsiy de lya Mol tirilib kelgandek edi, biroq bu undan ancha 

dovyurakroq tuyulardi.

Matilda eng yaxshi mahalliy advokatlarning oldiga kirib chiqdi 

va boshdanoq gapni cho‘zib o‘tirmay, pul taklif qilib, ularni qattiq 

ranjitdi, lekin, oxir-oqibatda, advokatlar pulni olishdi.

Qiz tezda barcha mushkul va, shu bilan birga, muhim ma-

salalarning hal qilinishi bu yerda, Bezansonda butunlay janob abbat 

de Frilerga bog‘liq ekanligini bilib oldi. Ma’lum bo‘lishicha, hech kim 

bilmaydigan Mishele xonim nomi bilan qudratli iezuit huzuriga kirish-

ga yengib bo‘lmas g‘ovlar xalal berar ekan. Lekin sevgidan es-hushini 

yo‘qotib, yosh abbat Jyulenga tasalli bermoq uchun Parijdan Bezan-

songa yetib kelgan niholdek modistkaning go‘zalligi haqida shov-shuv 

gaplar tez orada butun shaharga tarqaldi.

Matilda Bezanson ko‘chalarida kuzatuvchilarsiz piyoda yelib-yu-

gurardi, qiz bu yerda meni hech kim tanimaydi, deya o‘ylardi. Lekin, 

har qalay, unga el ko‘zida kuchli taassurot qoldirish ishga ancha foy-

dalidek tuyulardi. Matildaning telbaligi shu darajaga borib yetardiki, 

xalq uning da’vati bilan qatlga ketayotgan Jyulenni xalos etmoq uchun 

qanday isyon ko‘tarishini ham tasavvur qila boshlardi. M-l de lya 

Molga o‘z boshiga kulfat tushgan har qanday ayol kabi juda oddiygina 

kiyingandek tuyulardi. Aslida esa u shunday kiyingan ediki, bironta 

ham o‘tkinchi unga o‘girilib qaramay ketmasdi.

Qiz, nihoyat, bir haftalik harakatdan so‘ng janob de Frilerning 

qabuliga kirishga muvaffaq bo‘lganida butun Bezanson uni tanib 

qolgan edi.

Matilda qanchalik jasur bo‘lmasin, uning qudratli iezuit haqidagi 

tasavvuri xayolida tushunib bo‘lmas, sirli yovuzlik bilan shu qadar 

omixta bo‘lib ketgan ediki, qiz yepiskop saroyining eshigidagi qo‘ng‘i-

roqni chalganida uning a’zoyi badani titrab ketdi. U zinapoyadan 

ko‘tarilib, katta vikariyning qabulxonasiga chiqdi. Uning eti jimirlashib 

ketmoqda edi. Yepikop saroyining bo‘m-bo‘shligidan qizning yuragi 

orqasiga torta boshladi. «Hozir borib, anavi kresloga o‘tiraman, u meni 

tirsagimdan qisib, o‘z komiga tortadi va men g‘oyib bo‘laman-qo‘ya-

man. Shundan so‘ng oqsochim kimdan so‘rab-surishtiradi meni? 

---

515

Jandarmlar boshlig‘i meni qidirishdan qo‘rqadi, albatta. Bu shahri 

azimda men yakka-yolg‘izman!»

Biroq kitta vikariyning qabulxonasini ko‘rishi bilanoq m-l de lya 

Molning ko‘ngli joyiga tushdi. Avvalo, eshikni unga juda bashang 

kiyingan malay ochdi. Qizdan kutib turishni iltimos qilishgan meh-

monxonada ko‘z-ko‘z qilinadigan hashamdorlikdan asar ham bo‘lmay, 

u shu qadar nozik did bilan jihozlangan ediki, chamasi, Parijning 

eng oldi uylaridagina bunday nafosatni uchratish mumkin edi. Ich-

karidan yuzida otalarcha mehribonlik ifodasi bilan chiqib kelgan 

janob de Frilerni ko‘rgan zahoti uning dahshatli yovuzlik haqidagi 

fikrlari bir zumda g‘oyib bo‘ldi-qo‘ydi. Matilda ruhoniyning kelish-

gan yuzida Parij salonlarida o‘lguday yomon ko‘rishadigan qo‘pol va 

dag‘al qat’iyat ifodasini payqamadi. Bezonsondagi barcha ishlarni 

boshqarib turadigan vikariyning yuzidagi yengilgina ochiq tabas-

sum uning yaxshi tarbiya ko‘rgan, o‘qimishli prelat, ishchan boshliq 

ekanligidan dalolat berib turardi. Matilda o‘zini Parijdagidek his eta 

boshladi. Matildani o‘zining qudratli raqibi, markiz de lya Molning 

qizi ekanligiga iqror qilmoq uchun janob de Frilerga bor-yo‘g‘i bir 

necha daqiqa vaqt kerak bo‘ldi xolos.

– Ha, chindan ham men Mishele xonim emasman, – dedi qiz yana 

o‘ziga xos takabbur qiyofaga kirib, – buni sizga sira qo‘rqmay aytyap-

man, zero huzuringizga janob de lya Verneyni qutqarish imkoniyati 

haqida maslahatlashmoq uchun kelganman, taqsir. Birinchidan, agar 

uning gunohi bo‘lsa, bu gunoh faqat yengiltaklikdan iborat: u o‘q uzgan 

ayol sog‘ayib ketibdi. Ikkinchidan, mayda amaldorlarga pora berish 

masalasiga kelsak, men hozirning o‘zidayoq ellik ming frank bera-

man va yana shuncha berishni va’da qilaman. Va, nihoyat, men ham, 

ota-onam ham, xullas, hammamiz janob de lya Verneyni qutqargan 

odamga minnatdorchilik bildirish uchun qo‘limizdan kelgan hamma 

ishni qilamiz.

Janob de Friler, chamasi, bu ismni eshitib, hayron bo‘lib qolgan 

edi, Matilda unga harbiy ministrning janob Jyulen Sorel de lya Verney 

nomiga yozgan bir necha maktubini ko‘rsatdi.

– O‘zingiz ko‘rib turibsizki, taqsir, otam uni batamom o‘z homiy-

ligiga olgan edi. Buning sababi juda oddiy: biz u bilan yashirincha 

nikohdan o‘tgan edik, shu boisdan ham otam markiz de lya Molning 

qizi uchun bir g‘alatiroq tuyulishi mumkin bo‘lgan bu nikohni elga 

---

516

ovoza qilishdan oldin uning oliy ofitserlar safiga qo‘shilib olishini 

istagan edi.

Shu payt Matilda janob de Friler o‘zi uchun nihoyatda muhim 

bo‘lgan bu yangiliklarni bilgan sayin uning yuzidagi mehribon va 

muloyim ifoda tezlik bilan g‘oyib bo‘lib borayotganini payqab qoldi. 

Uning qiyofasida ayyorlik va pinhona makkorlik belgilari elas-elas 

aks eta boshladi.

Abbat hamon ikkilanib o‘tirar ekan, rasmiy hujjatlarni qayta-qayta 

o‘qib chiqmoqda edi.

«Bu g‘aroyib iqror so‘zlardan men qanday foyda ko‘rishim mum-

kin? – deya mulohaza yuritardi u. – Sira kutilmaganda menga butun 

Fransiyadagi yepiskoplik unvonini taqsim etuvchi monsinor yepiskop 

ning dasti daroz jiyani mashhur de Fervak xonim dugonasining ishi 

tushib qoldi.

Men uzoq kelajakdagina umid qilishim mumkin bo‘lgan narsa 

to‘satdan shundoq yonginamda bo‘lib chiqdi. Axir bu mening butun 

orzularimni ro‘yobga chiqarishi mumkin-ku».

Avvaliga Matilda ovloq xonada o‘zi bilan yolg‘iz o‘tirgan bu qudratli 

odamning yuzidagi keskin o‘zgarishdan qo‘rqib ketdi. «Xo‘sh, nima 

qilibdi! – dedi u o‘ziga-o‘zi oradan bir zum o‘tgach. – Agar men qudrat 

va barcha izzat-ikrom, noz-ne’matlarga juda to‘ygan bu popning sovuq 

va xudbin tabiatiga mutlaqo ta’sir ko‘rsata olmaganimda edi, unda 

yomon bo‘lardi».

Kutilmaganda yepiskopatga ega bo‘lish imkoniyati tug‘ilib qolgani-

dan sarosimaga tushgan va Matildaning shijoatidan qattiq ajablangan 

janob de Friler bir zum butun ehtiyotkorligini unutib qo‘ydi. Matilda 

o‘zining oldida uning deyarli jilpanglab qolganini ko‘rib turardi: qal-

bini chulg‘ab olgan shuhratparast orzulardan hovliqib ketgandi u va 

butun vujudida asabiy qaltiroq turgandi. 

«Hammasi ravshan, – deya qaror qildi qiz o‘zicha. – Bu yer-

da de Fervak xonimning dugonasi oldida bajarilmaydigan ish-

ning o‘zi bo‘lmaydi». Matilda hanuzgacha dilini o‘rtab kelayotgan 

rashk tuyg‘usini yengishga qanchalik qiynalmasin, u yurak yutib 

Jyulen marshal bevasining yaqin do‘sti bo‘lgani va unikida mon-

sinor yepiskop bilan deyarli har kuni uchrashib turganini  aytdi.

– Agar o‘ttiz olti sud maslahatchisi ro‘yxatini departamen-

timizning e’tiborli odamlaridan hatto to‘rt yoki besh marta qatorasiga 

---

517

qur’a tashlab tuzilgan taqdirda ham, – dedi ma’nodor ohangda katta 

vikariy shuhratparastlikka to‘la tamagir ko‘zlarini unga tikib, – men 

nomi shu qur’aga qo‘shilgan odamlar orasida sakkiz yoki o‘n do‘stimni 

sanab bera olmasam o‘zimni ishi yurishmagan inson deya hisoblagan 

bo‘lardim. Boz ustiga o‘sha sakkiz-o‘n kishi maslahatchilar orasida 

eng farosatlisi bo‘lib chiqadilar. Ko‘pchilik doim men tarafda bo‘ladi, 

hukm chiqarish uchun hatto keragidan ko‘proq ham odam topilishi 

mumkan. Shunday qilib, ko‘rib turibsizki, mademuazel, oqlovchi hukm 

chiqarmoqning men uchun hech qanday qiyin  joyi yo‘q...

Abbat birdan o‘z ovozini eshitib hayratga tushgan odamdek jimib 

qoldi! U sirdan voqif bo‘lmagan odamlarga sira ham aytilmaydigan 

narsalarni og‘zidan gullamoqda edi.

Lekin u ham, o‘z navbatida, Bezanson jamiyati Jyulen boshlagan 

bu g‘aroyib mashmashada de Renal xonimning uni bir vaqtlar juda 

sevgani va yigitning o‘zi ham uzoq vaqt davomida xonimga ko‘ngil 

berib kelganidan hayratga tushib, juda qiziqib qolgani haqidagi 

hikoyasi bilan Matildani lol qoldirdi. Janob de Friler o‘z hikoyasi 

bilan Matildani dovdiratib qo‘yganini payqab qoldi. «Mana endi 

hujum qilish gali meaga keldi! – deya xayolidan o‘tkazdi u. – Har 

qalay, endi bu qaysar xonimchaga po‘pisa qilishning yo‘li topildi. 

Bo‘lmasam, uni qo‘rqita olmasam kerak, deya cho‘chigan edim». 

Matildaning ulug‘vor ko‘rinishi, tabiatining qiyiqligidan dalolat 

beruvchi kibr-havosi janob de Frilerning ko‘zi o‘ngida hozir unga 

deyarli iltijo bilan tikilib turgan bu sohibjamol qizning latofatini 

yanada kuchaytirib ko‘rsatmoqda edi. U yana o‘zini odatdagidek 

sovuqqon tuta boshladi-da, sira o‘ylab o‘tirmay xanjari tig‘ini o‘lja-

sining ko‘ksiga  yo‘naltirdi.

– Rostini aytganda, – dedi u go‘yo shunchaki gap kelib qolgani 

uchun aytayotgandek qilib, – agar janob Sorel o‘zi bir vaqtlar juda 

sevgan ayolga rashk qilgani tufayli ikki marta o‘q uzganini ma’lum 

qilishsa, men sira ham ajablanmagan bo‘lardim. U xushro‘ygina ayol, 

yaqindan beri esa u abbat Markino degan dijonlik bir ruhoniy bilan 

tez-tez uchrashib turadigan bo‘lib qolgandi. O‘sha abbat Markino 

deyarli yansenist bo‘lib, barcha yansenistlar qatori axloqsiz odam  

ekan.

Janob de Friler bu go‘zal qizning nozik tomonini bilib olgach, o‘ziga 

erk berdi-da, huzur qilib uning yuragini azoblay boshladi.

---

518

– Xo‘sh, nega endi janob Sorel bu jinoyat uchun xuddi o‘sha cher-

kovni tanladi? – derdi u Matildaga o‘tli nigohini qadab. – Agar bu payt 

o‘sha yerda raqibi ibodat o‘tkazayotganini nazarda tutsak, buning 

sababini tushunsa bo‘ladi. Siz homiylik qilayotgan bu baxtiyor yi-

gitni barcha, o‘ta zukko, buning ustiga, g‘oyat ehtiyotkor odam, deya 

tan olyapti. Bo‘lmasam uning uchun janob de Renalning o‘ziga juda 

yaxshi tanish bo‘lgan bog‘iga yashirinishdan osoni yo‘q edi-ku axir. 

U yerda uni hech kim ko‘rmasdi, hech kim undan shubhalanmasdi 

ham. Shunda u o‘zi juda rashk qiladigan o‘sha ayolni bemalol o‘ldirib 

ketaverishi mumkin edi. Juda to‘g‘ri bo‘lib ko‘ringan bu mulohaza, 

Matildaning dardi-dunyosini qorong‘i qilib yubordi, u es-hushini 

butunlay yo‘qotib qo‘ydi. Kiborlar jamiyatida inson yuragiga taq-

lidan o‘ylab ish tutishni mohirlik bilan o‘ziga singdirib olgan bu 

dimog‘dor qiz otashqalb inson uchun har qanday mulohazalarni bir 

chetga yig‘ishtirib qo‘yib, yurak amriga bo‘ysunish naqadar lazzat 

bag‘ishlashi mumkinligini qayoqdan ham tushunardi deysiz. Matilda 

o‘sib-ulg‘aygan Parijdagi asilzodalar jamiyatida hech qanday tuyg‘u, 

ahyon-ahyondagi istisnolarni hisobga olmasak, mulohazakorlikdan 

voz kecha olmaydi, odamlar o‘zlari derazadan tashlagudek bo‘lsalar, 

faqat beshinchi qavatdan tashlaydilar-ku axir.

Nihoyat, abbat de Friler Matildani jilovlab olganiga ishonch hosil 

qildi. U sudda Jyulenning qoralovchi bo‘lib chiqadigan prokurorga 

ta’sir ko‘rsatish imkoniyatiga ega ekanligini (bu gap g‘irt yolg‘on edi, 

albatta) ishora qildi.

Sud sessiyasining o‘ttiz oltita maslahatchisi tayinlanganidan keyin 

esa, u ulardan kamida o‘ttiztasi bilan shaxsan o‘zi gaplashib qo‘yar 

emish.

Agar Matilda janob de Frilerga shu qadar dilbar bo‘lib ko‘rinma-

ganida, u shunday ochiqchasiga gaplashishni lozim topguniga qadar 

qiz uning oldiga besh-olti marta kelishga majbur bo‘lardi.

---

519