Qizil va qora indd

XX

Yapon guldoni

Avvaliga uning yuragi boshiga tushgan kul-

fatning tub-tubigacha his etolmaydi: u tashvish 

chekishdan ko‘ra ko‘proq hayajonga tushgan 

bo‘ladi. Biroq es-hushi joyiga qaytgani sayin qal-

bi asta-sekin o‘z qayg‘usining naqadar chuqur 

ekanligini tushuna boshlaydi. Hayotdagi barcha 

quvonchlar uning uchun g‘oyib bo‘ladi, u endi 

butun borlig‘ini qamrab olgan noumidlikning 

og‘uli nish uri shidan bo‘lak hech nimani

 

his et-

may qo‘ydi. Jismning dard chekishi ham gapmi! 

Faqat a’zoyi badanda his etiladigan og‘riq bu 

ruhiy azob oldida nima gap bo‘libdi?

Jan Pol.

Peshingi ovqatga qo‘ng‘iroq chalindi, Jyulen kiyimlarini almash-

tirishga arang ulgurdi. U mehmonxonada Matildani ko‘rdi, qiz akasi 

bilan janob de Kruaznuadan bugun kechqurun Syurennga marshal 

bevasi de Fervak xonimnikiga bormaslikni iltimos qilmoqda edi.

---

406

Matilda ularga g‘oyatda nazokat va iltifot bilan muomala qilardi. 

Peshindan keyin de Lyuz, de Kaylyus janoblar va yana do‘stlaridan 

ba’zi birovlari paydo bo‘lishdi. M-l de lya Mol go‘yo akasiga mehri 

tovlanib, kiborlar jamiyatining odob-axloq qoidalarini nihoyatda 

hurmat qila boshlagandek tuyulardi. Bu oqshom havo juda yaxshi 

edi, biroq qiz boqqa chiqmaymiz, deb turib oldi: u hammaning meh-

monxonada qolishini istardi. Shundan so‘ng ular de lya Mol xonimning 

keng-mo‘l kreslosi ortidagi o‘z joylariga o‘rnashib olishdi. Zangori di-

van yana qishdagi kabi bu kichkina to‘garakning markazi bo‘lib qoldi.

Bog‘ Matildaning dilida noxush tuyg‘ular uyg‘otar, yoki o‘zining 

ta’biri bilan aytganda, o‘lguday zeriktirardi: u yer qizga Jyulen haqida-

gi xotiralarini eslatardi.

Qayg‘u aql-hushni olib qo‘yadi. Qahramonimiz bir vaqtlar o‘zi juda 

katta muvaffaqiyatlarga erishgan o‘sha to‘qima stulchaga o‘tirib juda 

noma’qul ish qildi. Bugun hech kim unga murojaat qilmadi va hech kim 

u bilan so‘zlashmadi, uni shunchaki payqamay qo‘yishgandi. Oldida, 

divanning bir chetida o‘tirgan m-l de lya Molning do‘stlari ataylab unga 

orqa o‘girib olishayotgandek edi, har qalay unga shunday tuyulardi.

«Men g‘azabga yo‘liqibman», – deya xayolidan o‘tkazdi u. Shun-

dan so‘ng yigit unga nisbatan o‘z nafratlarini shu qadar ochiq-oydin 

namoyish qilayotgan bu odamlarga durustroq razm solmoqchi bo‘ldi.

Janob de Lyuzning tog‘asi qirol qoshida qandaydir katta bir la-

vozimga tayinlangan edi, shu boisdan ham ko‘rkam ofitser kim bilan 

suhbat qilmasin, har gal gapni avvalo tog‘aginasining soat yettida 

Sen-Klu saroyiga jo‘nagani va tunni o‘sha yerda o‘tkazmoqchi ekani 

haqidagi ajoyib yangilikni xabar qilishdan boshlardi: odatda u bu 

yangilikni oddiygina qilib, go‘yo xonasi kelib qolgani uchungina 

aytayotgandek xabar qilardi-yu, biroq uni og‘ishmay har bir suhbat-

doshiga aytardi.

Jyulen qayg‘u nimaligini bilib olgan odamning shafqatsiz nigohi 

bilan janob de Kruaznuani kuzatar ekan, bu muloyim va rahmdil yigit-

ning har xil sirli jihatlarga juda katta ahamiyat berishini payqab qoldi. 

Agar bironta odam uning oldida sal muhimroq biror voqeani oddiy va 

tabiiy qilib izohlagudek bo‘lsa janob de Kruaznua chinakamiga xafa 

bo‘lar va, hatto, jahli chiqar edi. «Bu qandaydir aqldan ozish, – deya 

o‘yladi Jyulen. – Xarakterining shu xislati bilan u menga knyaz Korazov 

ta’riflab bergan imperator Aleksandrga juda ham o‘xshab ketarkan». 

Parijga kelganining birinchi yili endigina seminariya istibdodidan 

---

407

qutulib chiqqan bechora Jyulen bu ajoyib yigitlarning o‘zi ilgari sira 

ko‘rmagan bunday iltifotli muomalasiga shu qadar maftun bo‘lib 

qolgani boisidan ularga faqat qoyil qolishi mumkin edi. Ularning asl 

tabiati unga endigina u yoki bu darajada ayon bo‘lmoqda edi.

«Qanday noloyiq odam bo‘lib o‘tiribman men bu yerda», – deya 

o‘yladi u bexosdan. Biror yo‘lini topib, manovi to‘qima stulchadan 

hech kimga sezdirmay turib ketish kerak edi. U biror bahona o‘ylab 

topishga urinib, o‘z xayoliga murojaat qilar, biroq xayoli shu tobda 

qandaydir mutlaqo boshqa narsalar bilan band edi. Yigit xotirasini 

ishga solishi ham mumkin edi-yu, ammo, ochig‘ini aytganda, bu o‘rin-

da unga xotirasi yordam bera olmasdi: boyaqish Jyulenga hali kiborlar 

orasida yashash tajribasi yetishmasdi, shuning uchun ham u o‘rnidan 

turib, mehmonxonadan chiqib ketayotganida juda o‘ng‘aysiz ahvolga 

tushib, hammaning e’tiborini o‘ziga jalb etdi. Uning nimadandir ruhi 

tushganligi hammaga ravshan edi. Axir u bu yerda salkam bir soat 

davomida atrofdagilar mensimasliklarini hatto yashirishni ham lozim 

topmaydigan qandaydir sig‘indi ahvolida o‘tirdi.

Biroq yigit hozirgina raqiblari haqida chiqargan tanqidiy xulosa-

lar unga o‘z baxtsizligini fojia deb tushunishga xalal bermoqda edi: 

bundan ikki kun burun sodir bo‘lgan voqea haqidagi xotira uning 

g‘ururiga taskin berib turardi. «Ularning menga nisbatan sanoqsiz 

ustunliklari qanday bo‘lmasin, – deya o‘ylardi u, boqqa chiqar ekan, 

– Matilda men uchun ikki marta qilgan ishni ularning birontasiga 

ham lozim ko‘rgan emas».

Biroq uning aql-idroki shundan nariga o‘ta olmadi. Yigit taqdir-

ning taqozosi bilan baxtining sohibasi bo‘lib qolgan bu qizning o‘ziga 

xos tabiatiga mutlaqo tushuna olmasdi.

Ertasiga u kuni bilan o‘zining ham, mingan otining ham sillasini 

quritguncha o‘rmonda yeldirib yurdi. Kechqurun esa Matilda bu gal 

ham tark etmagan zangori divan tomon yaqinlashishga hatto urinib 

ham ko‘rmadi. Yigit graf Norber unda to‘qnash kelib qolganida unga 

hatto qiyo ham boqmay o‘tayotganiga e’tibor berdi. «O‘zini shunday 

tutib, rosa qiynalayotgan bo‘lsa kerak bechora, – deya o‘yladi Jyulen, 

– axir o‘zi juda xushmuomala odam-ku».

Jyulen uchun uyqu endi haqiqiy baxt bo‘lib qolgandi. Biroq jisman 

charchashiga qaramay, maftunkor xotiralar uning xayolidan sira nari 

ketmasdi. Ot minib o‘rmonlarda va Parij atrofida tinimsiz sayr qilishi 

faqat o‘zigagina ta’sir qilayotgani uning xayoliga ham kelmasdi. Uning 

---

408

o‘ziga bunday azob berishi Matildaning na yuragiga, na aql-idrokiga 

ta’sir qilardiki, yigit shu yo‘sinda o‘z taqdirini tasodif hukmiga top-

shirib qo‘ygandi.

Uning nazarida, faqat Matilda bilan gaplashib olsagina yengil 

tortadigandek tuyulardi. Biroq u qizga nima ham deya olardi?

Bir kuni ertalab soat yettida kutubxonadagi o‘z joyida xuddi ana 

shuni o‘ylab o‘tirar ekan, daf’atan u yerga Matilda kirib keldi.

– Bilaman, taqsir, siz men bilan gaplashmoqchi bo‘lib yuribsiz.

– Yo Rabbim! Kim aytdi sizga bu gapni?

– Bilaman-da. Qayoqdan bilishimning nima ahamiyati bor? Agar 

benomus odam bo‘lsangiz, siz meni halok etishingiz yoki, har qalay, 

shunday qilishga urinib ko‘rishingiz mumkin. Ammo o‘zim uncha 

ishonmaydigan bu xavf bor gapni sizga ochiq aytishim uchun menga 

to‘siq bo‘la olmaydi. Sizni ortiq sevmayman, taqsir, telba xayolim 

meni yana aldabdi.

Bunday qaqshatqich zarbani kutmagan Jyulen qayg‘u va muhab-

batdan es-hushini yo‘qotib, negadir o‘zini oqlay boshladi. Bundan 

ham bema’niroq gap bo‘larmikin dunyoda? Ma’shuqasining ko‘ngli 

qolgani uchun odam o‘zini oqlay olarmidi? Lekin yigitning gap-so‘zlari 

aql-idrokiga bo‘ysunmay qo‘ygandi. Ko‘r-ko‘rona hissiyot uni manovi 

dahshatli hukmni biroz kechiktirishga undardi. Uning nazarida hali 

o‘zi so‘zlar ekan, hammasi tamom bo‘lmagandek tuyulardi. Matilda 

uning gaplariga quloq solmas, yigitning tovushi uning zardasini 

qaynatar, qiz Jyulen uning so‘zini bo‘lishga qanday jur’at etganini 

tushunolmay turar edi.

Vijdon azobi va g‘ururning aziyat chekishi uni ham qiynoqqa solib 

qo‘ygan bo‘lib, o‘ziini baxtsiz his etishda qiz hozir Jyulendan qolish-

masdi. U qishloqi bir mujikning o‘g‘li bo‘lmish manovi mullavachchani 

o‘ziga qandaydir hukmdor qilib qo‘yganidan nihoyatda azob chekardi. 

«Axir bu o‘zimga-o‘zim, malayni sevib qoldim, deya iqror bo‘lish bilan 

barobar-ku», – derdi u o‘z baxtsizligini bo‘rttirib tasavvur qilar ekan, 

fig‘oni falakka chiqib.

Bunday shaddod va mag‘rur tabiatli odamlar o‘zidan o‘zi zardasi 

qaynab turgan paytlari bir zumda kayfiyati o‘zgarib, atrofdagilarga 

zahrini sochishlari mumkinki, bunday alamdan chiqish ularga cheksiz 

huzur bag‘ishlaydi. 

Oradan bir daqiqa o‘tmasdanoq m-l de lya Mol shu darajaga borib 

yetdiki, dilidagi butun nafratini shafqatsizlik bilan Jyulenga socha 

---

409

boshladi. U juda aqlli edi va birovning izzat-nafsini xo‘rlash va uni 

qattiq jarohatlash san’atini mukammal egallab olgandi.

Jyulen umrida birinchi marta kuchli nafrat shig‘ab turgan bu 

o‘tkir aqlning hamlasiga uchradi. Biror gap aytib, o‘zini o‘zi himoya 

qilishga urinib ko‘rish uning hatto xayoliga ham kelmadi, aksincha 

uning tiyiqsiz tasavvuri darhol o‘ziga qarshi turib, yigitni o‘zidan-o‘zi-

ni nafratlanishga majbur etdi. O‘zi haqidagi yaxshi fikrni ildizi bilan 

qo‘porib tashlashga mo‘ljallangan bu ayovsiz ta’na-malomatlarga 

quloq solib turar ekan, u Matilda tamoman haq, tag‘in ham u meni 

ayab gapiryapti, deya o‘ylardi.

Qiz esa bundan bir necha kun muqaddam Jyulenni shu qa-

dar sevgani uchun o‘zidan ham, yigitdan ham o‘ch olib, g‘ururiga 

taskin berar ekan, dilida qandaydir tushunib bo‘lmas bir lazzat his  

etardi.

Unga hozir o‘zi zo‘r mamnuniyat bilan yigitga aytayotgan bu pi-

chinglar va zaharolud so‘zlarni kashf etish yoki o‘ylab topishning 

hojati yo‘q edi. Qiz shunchaki bir haftadan buyon qalbida bu mu-

habbatga qarshi tug‘yon ko‘targan allaqanday tovush diliga solgan 

gaplarni takrorlardi, xolos. 

Uning har bir so‘zi Jyulenning o‘rtangan yuragini battar tilka-pora 

qilmoqda edi. Yigit qochib ketmoqchi ham bo‘ldi, biroq m-l de lya Mol 

uning qo‘lidan ushlab, farmonbardorlik bilan to‘xtatib qoldi.

– Marhamat qilib e’tibor bersangiz, juda qattiq gapiryapsiz, – 

dedi Jyulen unga. – Axir gaplaringizni qo‘shni xonadagilar eshitib 

qolishlari mumkin.

– Xo‘sh, eshitishsa nima qilibdi! – deya mag‘rurlik bilan e’tiroz 

bildirdi m-l de lya Mol. – Menga, gapingizni eshitdim, deyishga kim-

ning jur’ati yetadi? Men sizning chakana izzat-nafsingizni o‘zimga 

nisbatan xayol qilishingiz mumkin bo‘lgan barcha da’volardan butkul 

xalos etib qo‘ymoqchiman.

Jyulen, nihoyat, kutubxonadan chiqib ketganida u shu qadar 

hayratga tushgan ediki, hatto dilidagi qayg‘uni unchalik qattiq his 

etmadi ham. «Shunday qilib, u meni ortiq sevmaydi, – deya takrorladi 

u ovozini chiqarib, go‘yo o‘z ahvolini yaxshilab tushunib olmoqchi 

bo‘lgandek. – Demak, u meni bor-yo‘g‘i sakkiz yoki o‘n kun sevibdi, 

men esa endi uni umrbod sevaman!

Shunday bo‘lishi mumkinmikin? Axir bundan bir necha kun 

muqaddam men uni mutlaqo sevmasdim! Mutlaqo!»

---

410

Matildaning qalbi faxrga to‘lib, benihoya quvonmoqda edi: mana u 

bu gaplarga uzil-kesil chek qo‘ydi! Qiz so‘nggi kunlarda butun vujudini 

qamrab olgan bu muhabbat ustidan shunday ajoyib g‘alaba qozona 

olganidan nihoyatda baxtiyor edi. «Endi bu yoqimtoy janob nihoyat 

menga hech qachon hokimlik qila olmasligini tushunib oladigan 

bo‘ldi». Qiz shu qadar baxtiyor ediki, shu daqiqada chindan ham dilida 

hech qandan muhabbat his etmasdi. 

Ana shunday shafqatsizlik bilan xo‘rlanganidan so‘ng qalbi Jyu-

lennikidek jo‘shqin bo‘lmagan har qanday boshqa odam muhabbatga 

mutlaqo ishonmay qo‘yardi. M-l de lya Mol o‘zini sira yo‘qotmay, iz-

zatini saqlab turib, berahmlik bilan uning dilini o‘rtaydigan shuncha 

gaplarni aytib yubordiki, yigit keyin, bu haqda birmuncha sovuqqonlik 

bilan eslaganida ham bu so‘zlar unga ancha adolatli bo‘lib tuyulishi 

mumkin edi.

O‘sha g‘aroyib voqeadan keyingi dastlabki daqiqada, Jyulen, Matil-

da o‘lguday takabbur ekan, deya xulosa qildi. U oralaridagi barcha 

munosabatlarning tamom bo‘lganiga qattiq ishonardi, biroq shunga 

qaramay, ertasiga nonushta mahali uyalib, tortinib o‘tirdi. Shu paytga 

qadar u sira ham bunday bo‘shlikka yo‘l qo‘ymasdi. Kichik ishda ham, 

katta ishda ham u doim o‘zini qanday tutmog‘i va nima ish qilmog‘ini 

juda yaxshi bilar va shunga yarasha harakat qilar edi.

Nonushtadan so‘ng de lya Mol xonim undan isyonkor ruhda 

yozilgan, lekin topilishi qiyin bo‘lgan allaqanday kitobchani olib 

berishni iltimos qildi. Bu kitobchani bugun ertalab uning ruhoniysi 

xufiya qilib olib kelgandi. Jyulen o‘sha kitobni tokchadan ola turib, 

juda ham xunuk ishlangan qadimgi chinni guldonni yerga tushirib 

yubordi.

De lya Mol xonim odamning yuragini yorgudek qichqirib sapchib 

o‘rnidan turdi-da, chil-chil singan sevimli guldoni tepasiga keldi.

– Axir bu qadimgi yapon chinnisi edi-ya, – derdi u. – Bu guldon 

menga buvimning onalari – abbatisa Shelskayadan meros qolgan edi. 

Gollandiyaliklar uni regent, gersog Orleanskiyga sovg‘a qilishgan ekan, 

u esa guldonni qiziga in’om etibdi...

Ko‘ziga juda xunuk ko‘rinadigan bu zangori guldonni sindi-

rishganidan juda xursand bo‘lgan Matilda onasining yoniga keldi. 

Jyulen indamay turar, uning qiyofasidan xijolat chekkani sira ham 

sezilmasdi, u boshini ko‘targan edi, yonida m-l de lya Mol turganini 

ko‘rib qoldi.

---

411

– Bu guldon chil-chil sindi, – dedi u qizga qarab, – endi uni tiklab 

bo‘lmaydi. Bir vaqtlar mening qalbimda hukmron bo‘lgan bir tuyg‘u 

ham xuddi ana shu guldonning kuniga uchradi. O‘sha tuyg‘u tufayli 

qilgan barcha telbaliklarim uchun meni afv etgaysiz. – Shunday deya 

yigit mehmonxonadan chiqib ketdi.

– Buni qarang-a, – dedi de lya Mol xonim yigit chiqib ketgach, 

– janob Sorel hozir bu yerda qilgan ishidan xursand bo‘lib, faxrla-

nayotganga o‘xshaydi-ya.

Bu so‘zlar Matildaning naq yuragiga borib sanchildi. «Ha, rost, – 

deya xayolidan o‘tkazdi u, – oyim to‘g‘ri topdilar, chindan ham u hozir 

o‘zini xuddi shunday his etyapti». Shundan so‘ng kechagi to‘qnashuv-

dan buyon uni ruhlantirib kelgan butun quvonchi bir zumda g‘oyib 

bo‘ldi-qo‘ydi. «Shunday qilib, hammasi tamom bo‘ldi, – dedi u zohiriy 

bir xotirjamlik bilan. – Bu menga yaxshi saboq bo‘ladi. Men o‘zimni 

kamsitadigan dahshatli xatoga yo‘l qo‘ydim, endi umrimning oxiri-

gacha o‘ylab ish qiladigan bo‘ldim».

«Ah, qani endi hozir aytgan gapim rost bo‘lsa! – deya o‘ylardi 

Jyulen. – Nega qalbimda bu tentak qiz uyg‘otgan muhabbat menga 

hamon azob beradi axir?»

Bu sevgi esa, u umid qilganidek, so‘nibgina qolmay, qaytanga 

borgan sayin alanga olib borardi. «To‘g‘ri, u tentak qiz, – derdi u o‘ziga 

o‘zi. – Lekin bu bilan dilbarligi kamayib qolyaptimi? Undan chiroyliroq 

qiz bormi o‘zi dunyoda? Dunyodagi bor nafosat va nazokat, kishini 

o‘ziga maftun etuvchi barcha fazilatlar mademuazel de lya Molda 

mujassam emasmi axir!» O‘tib ketgan baxtiyor damlar to‘g‘risidagi 

xotiralar uning aql-idroki zo‘r qiyinchiliklar bilan tiklayotgan isteh-

komlarni bir zumda yemirib tashlamoqda edi.

Aql bunday xotiralarga qarshi kurashib bekor ovora bo‘ladi, – 

 uning bunday kuchanishlari qaytanga bu xotiralarning shirin jozi-

basini kuchaytirib yuboradi.

Jyulen qadimgi yapon guldonini sindirib qo‘yganidan buyon ora-

dan bir kun o‘tdi, endi sira mubolag‘a qilmay shuni aytish mumkinki, 

dunyoda undan ham baxtsizroq odamning o‘zi yo‘q edi.

---

412