Qizil va qora indd

XV

Fitna emasmikin bu?

Dadil reja bilan uni amalga oshirish o‘rtasi-

dagi vaqt naqadar iztirobli bo‘ladi! Qanchadan-

qan cha ikkilanishlar! Sening hayoting hayot ham 

gapmi, nomusing dov tikilgan bo‘ladi axir!

Shiller.

«Ish jiddiy tus olyapti, – deya o‘yladi Jyulen. – Bu deyman juda 

ochiqchasiga ketdi-ku... – qo‘shimcha qildi u biroz xayol surib turgach. 

– Qanaqasi bo‘ldi? Bu ofatijon qiz men bilan kutubxonada ham bema-

lol gaplashaverishi mumkin, Xudoga ming qatla shukrkim, bu yerda 

bizga hech kim xalal bermasdi, zero hisob-kitob daftarlarini ko‘rsatib, 

boshini qotirishimdan qo‘rqadigan markiz bu yerga sira kirmaydi. Bu 

yerga kirishi mumkin bo‘lgan yagona odamlar – de lya Mol xonim bi-

lan graf Norber haqida-ku gapirmasa ham bo‘ladi, ular uzzukun uyda 

bo‘lishmaydi va ularning qaytib kelish paytlarini bilib olishdan osoni 

yo‘q, bironta valiahd shahzoda uylanishni o‘ziga sharaf deb biladigan 

go‘zal Matilda esa meni shunday dahshatli ehtiyotsizlikka undayapti!

Hammasi tushunarli: meni halok etishmoqchi yoki kamida, masx-

ara qilishmoqchi. Avvaliga ular bu ishni mening xatlarim yordamida 

amalga oshirishmoqchi bo‘lishgandi, biroq bu xatlar juda ehtiyotkorlik 

bilan yozilgan bo‘lib chiqdi. Endi bo‘lsa ular meni o‘zimni butunlay 

oshkor qiladigan ishga undashmoqchi. Chamamda, bu mehribon jano-

blar meni g‘irt ahmoq yoki o‘taketgan olifta deb hisoblashayotganga 

o‘xshaydi. Bekorlarni aytishibdi. Hozir tunlar sutdek oydin, men esam 

narvon qo‘yib, ikkinchi qavatga, besh odam bo‘yi balandlikka chiq-

ishim kerak emish! U yerga chiqib olgunimcha qo‘shni uydagilarning 

hammasi ko‘rib qoladi-ku meni. Bu deyman, o‘sha narvonda juda 

chiroyli ko‘rinsam kerak o‘zi!» Jyulen o‘z xonasiga kirib, hushtak 

chalganicha safar sandiqcha sini tartibga sola boshladi. U qizga hatto 

javob ham bermaslikka ahd qildi. Biroq bu oqilona qarordan keyin 

ham uning ko‘ngli  tinchimadi.

«Xo‘sh, Matilda meni chindan ham sevib qolgan bo‘lsa-chi! – dedi 

birdan sandig‘ining qopqog‘ini yopib bo‘lgach, – u holda men uning 

nazarida manfur qo‘rqoq bo‘lib chiqaman. Men nasl-nasabim bilan 

---

371

maqtana olmayman, shu boisdan ham men har xil yoqimli taxmin-

larga emas, balkim amaldagi ishga asoslangan, o‘zi uchun o‘zi dalolat 

beradigan chinakam, yaqqol ko‘zga tashlanadigan fazilatlarga ega 

bo‘lmog‘im kerak».

U o‘z xonasida u yoqdan-bu yoqqa yura boshladi, taxminan chorak 

soatcha vaqt o‘tdi. «Nimayam derdim, – dedi u nihoyat, – turgan gap, 

u meni qo‘rqoq hisoblandi. Shunda men o‘zimni kiborlar jamiyatidagi 

eng sohibjamol qizdangina emas, – janob gersog de Retsnikida balda 

ular uni shunday deb atashdi-ku, axir, – balkim meni deb gersogning 

o‘gli va bo‘lajak gersog bo‘lmish markiz de Kruaz-nuani qay yo‘sin-

da qurbon qilishlarini ko‘rishdek beqiyos lazzatdan ham mahrum 

etaman. U menda yo‘q barcha imtiyozlarga ega, juda shirinsuxan, 

asilzoda, badavlat yigit axir...

Keyin umrimning oxirigacha pushaymon bo‘lib yuraman; uni deb 

emas, albatta, zero dunyoda nozaninlardan ko‘pi bormi! Keksa don 

Diegoning ta’biri bilan antganda:

...Biroq nomus yagona bizda!

Endi bo‘lsa men yo‘limda uchragan birinchi xavf-xatardan 

ochiqdan-ochiq va shubhasiz orqaga chekinyapman. Chunki janob 

de Bovuazi bilan bo‘lgan duel, bu – shunchaki ermak bo‘lgan edi. Bu 

yerda esa butunlay boshqa gap. Meni bironta malay chumchuqdek 

otib tashlashi mumkin, bu hali eng dahshatlisi emas, meni badnom 

qilishlari mumkin».

«Ha, yigitcha, bu hazilakam ish emas! – dedi u mardona ohangda, 

gaskonliklarga taassub qilib. – Gap sening sha’ning ustida ketyapti. 

Mash’um taqdir jamiyatning eng tubiga joylashtirib qo‘ygan sen be-

chora bolakay uchun keyin hech qachon bunday imkoniyat tug‘ilmay-

di. Ehtimol, keyinchalik ham baxt senga kulib boqar, lekin bunaqasi 

bo‘lmaydi!..»

U xonasida u yoqdan-bu yoqqa tez-tez yurganicha, o‘qtin-o‘qtin 

shartta to‘xtab, uzoq o‘yladi. Uning xonasiga kardinal Rishelyening 

ajoyib byustini qo‘yishgan edi. Yigit unga beixtiyor qarab-qarab 

qo‘yardi. Hozir lampaning yorug‘ida yaqqol ko‘rinib turgan bu 

haykal unga go‘yo haqiqiy fransuzlarga xos bo‘lgan jasoratning ye-

tishmayotgani uchun ta’na qilayotgandek qahr bilan qarab turardi. 

«Sening zamonangda, ey ulug‘ inson, nahot meni ikkilangan bo‘lardi 

deb o‘ylasang?»

---

372

«Xo‘p, eng yomon oqibatni ham tasavvur qilib ko‘raylik, – dedi 

nihoyat Jyulen, – aytaylik, bu tuzoq ham bo‘lsin, lekin yosh qiz 

buning oqibatida badnom bo‘lishi mumkin-ku axir. Ular mening 

indamay ketaveradigan odamlar sirasidan emasligimni bilishadi. 

Demak, meni gumdon qilish kerak. Bu ishlarning bari 1574-yilda, 

Bonifatsiy de lya Mol zamonasida juda yaxshi bo‘lishi mumkin edi, 

biroq hozirgi de lya Mollar bunday ishga jur’at etishmaydi. Ma-

demuazel de lya Molga hamma hasad qiladi! Uning sharmandayi 

sharmisor bo‘lgani ertagayoq to‘rt yuz mehmonxonaning barida 

tillarda doston bo‘ladi! Qanday lazzatlanib g‘iybat qilishadi uni. 

Xizmatkorlar  hozirning  o‘zidayoq  uning  menga  alohida  e’tibor 

bilan muomala qilishi to‘g‘risida ivir-shivir gaplashib yurishib-

di, men buni aniq bilaman, zero bu gaplarni o‘z qulog‘im bilan  

eshitganman.

Boshqa jihatdan esa – manovi xatlar masalasi!.. Ular, chamasi, bu 

xatlarni doim o‘zi bilan olib yuradi, deb o‘ylashsa kerak. Shu boisdan 

ham ular meni qizning xonasiga avrab chaqirishga qaror qilishgan, 

u yerda esa menga tashlanishadi-da, xatlarni tortib olishadi. Ehti-

mol, u yerda meni ikki, uch, hatto to‘rt kishi poylab turar. Kim biladi 

deysiz? Lekin bunday odamlarni qayerdan topishadi ular? Hozir 

Parijda ishonsa bo‘ladigan xizmatkorlar topilarmidi? Ularning bari 

sudga tushishdan qo‘rqadi... E, jin ursin... axir u yerda Kaylyuslar, 

Kruaznualar, de Lyuzlarning o‘zlari ham bo‘lishi mumkin-ku. Agar 

oldilarida ahmoqqa o‘xshab serrayib tursam, ular uchun bundan 

ham gashtliroq tomosha bo‘ladimi. Abelyarning qismatiga uchrash-

dan ehtiyot bo‘ling, janob kotib!

A, hali shunaqami, janoblar! U holda sizlarga tamg‘a qo‘yishga 

harakat qilaman: Farsaldagi jangda Sezarning askarlari kabi to‘g‘ri 

basharangizni nishonga olaman... Xatlarni esa ishonchli joyga yashirib 

qo‘yaman».

Jyulen so‘nggi ikki maktubdan nusxa ko‘chirdi-da, ularni kutub-

xonadan yashirincha olib kelgan ko‘rkam Volter jildiga yashirib qo‘ydi, 

asl nusxalarni esa o‘zi pochtaga olib ketdi.

Yigit uyga qaytgach, birdan, go‘yo hozirgina hushiga kelgan 

odamdek hayrat va dahshatga tushib, o‘ziga o‘zi savol berdi: «Men 

nima qilyapman o‘zi, axir bu g‘irt telbalik-ku!» Shunga qadar u chorak 

soat davomida bugun tunda qilishi lozim bo‘lgan ish to‘g‘risida biron 

marta ham o‘ylamagan edi.

---

373

«Lekin uning oldiga chiqishdan bosh tortsam, keyin o‘zimdan 

nafratlanaman. Butun umr yanglishmadimmi deya shubhalanib 

yuraman, mening uchun esa dunyoda bunday shubha-gumondan 

dahshatliroq narsa yo‘q. Axir o‘shanda anovi nozanin Amandaning 

o‘ynashi deb ozmuncha iztirob chekdimmi! Nazarimda, chinakami-

ga jinoyat qilgan taqdirimda ham o‘zimni kechirgan bo‘lardim: bir 

marta o‘zimga o‘zim iqror bo‘lib, keyin uni ortiq o‘ylamay qo‘yardim. 

Bu qanaqasi bo‘ldi! Taqdir menga shunday ajoyib imkoniyat berayot-

gan, dong‘i butun Fransiyaga taralgan oiladan bo‘lmish bir yigitga 

raqib qilmoq uchun to‘dadan meni ajratib olayotgan bo‘lsa-yu, 

men o‘z xohishim bilan unga yengilib o‘tirsam! Axir qizning oldiga 

chiqmaslik g‘irt qo‘rqoqlik-ku. Binobarin shunday ekan, bo‘ldi – 

borganim bo‘lsin, – deya xitob qildi Jyulen sapchib o‘rnidan turar 

ekan. – Buning ustiga juda ofatijon qiz axir u!

Agar bu xoinlik bo‘lmasa, meni deb u qanday telbalikka jazm 

etayotganini aytmaysizmi!.. Agar bu shunchaki komediya bo‘lsa, jin 

ursin, bu hazil-mazaxni fojiaga aylantirishni menga qo‘yib berasiz, 

janoblar va men uni albatta fojiaga aylantiraman.

Xo‘sh, men xonada paydo bo‘lgan zahotim qo‘llarimni bog‘lab 

olishsa-chi? Ustalik bilan qo‘yilgan bironta qopqonga tushib qolsam 

nima qilaman?

Lekin bu ham duelga o‘xshagan gap, – dedi u birdan kulib, – qilich-

bozlik muallimining ta’biri bilan aytganda, har qanday hamlani ham 

daf qilsa bo‘ladi, lekin yaratgan Parvardigor olishuvga chek qo‘ymoq 

uchun doim raqiblardan birini g‘aflatda qoldiradi. Har qalay ularning 

hamlasini daf qilmoq uchun mening yetarli qurolim bor», – shunday 

deya u cho‘ntagidan o‘z to‘pponchalarini chiqardi-da, garchi ular ya-

qinda o‘qlangan bo‘lsa ham qaytadan o‘qlab oldi.

Hali vaqt ko‘p bo‘lib, biror ish bilan shug‘ullanish mumkin edi. Jyu-

len o‘tirib Fuksga xat yoza boshladi. «Do‘stim, bu konvertga solingan 

xatni sen mening boshimga biror falokat tushgani, bironta g‘aroyib 

voqea sodir bo‘lgani haqida eshitib qolgan taqdirdagina ochib o‘qiy-

san. Shundan so‘ng men yuborgan bu qo‘lyozmadagi ismlarni o‘chirib 

tashlagin-da, undan sakkiz nusxa ko‘chir va ularni Marsel, Bordo, Lion, 

Bryussel va hokazo shaharlardagi gazetalarga yubor, oradan o‘n kun 

o‘tgach, qo‘lyozmani chop qilgin-da, birinchi nusxasini markiz de lya 

Molga jo‘nat, ikki haftadan keyin esa tunda qolgan nusxalarni Verrer 

ko‘chalariga sochib chiq».

---

374

Jyulen hikoya shaklida yozilgan va Fuke faqat biror g‘aroyib voqea 

sodir bo‘lsagina ochib o‘qishi lozim bo‘lgan aybsizligini isbotlovchi 

bu kichkina hujjatda m-l de lya Molning sha’niga iloji boricha dog‘ 

tushirmaslikka harakat qildi, lekin har qalay u o‘z ahvolini ancha aniq 

bayon qilib bergan edi.

Tushlik ovqatga zang chalinganida Jyulen maktubini endigina 

tugatgan edi. Hozirgina yozgan hikoyasi ta’sirida uning hayajonga 

to‘la dili nihoyatda g‘ash edi. U o‘zini qanday bosib olib, qo‘l-oyog‘ini 

bog‘lashlari, og‘ziga latta tiqib, yerto‘laga olib tushishlarini tasavvur 

qilmoqda edi. Yerto‘lada uni bironta pastkash malayning qo‘liga top-

shirishadi, u esa bundan ko‘z-quloq bo‘lib turadi, mabodo bu zodagon 

oilaning sha’ni fojiali oqibatni talab qilsa, buni iz qoldirmaydigan 

bironta og‘u yordamida amalga oshirishdan osoni yo‘q, shundan so‘ng 

uni falon kasaldan o‘ldi, deb e’lon qilishadi-da, jasadini o‘z xonasiga 

olib kirib qo‘yishadi.

Drama insho etgan muallifdek o‘z asaridan hayajonga tushgan 

Jyulen yemakxonaga chindan ham dahshatdan eti junjikib kirib bor-

di. U bashang livreya kiygan bu xizmatkorlarni diqqat bilan kuzatar, 

ularning yuziga tikilar edi. «Tungi ekspedetsiya uchun ulardan qay 

birini tanlashdi ekan? – deya o‘ylardi u. – Bu oilada Genrix III saroyi 

haqidagi rivoyatlar og‘izdan og‘izga ko‘chib yuradi va ularni shu 

qadar ko‘p eslashadiki, turgan gap, ular, mabodo o‘zlarini haqorat-

langan deb his etsalar, o‘zlari mansub bo‘lmish tabaqaning barcha 

odamlariga qaraganda qat’iyroq harakat qilishlari mumkin». Yigit 

bu oilaning makr-hiylaga to‘la rejalarini uqib olmoq niyatida m-l de 

lya Molning yuziga tikildi. Qiz rangi oqarib o‘tirardi va shu turishda 

chehrasi o‘rta asrlarda chizilgan portretni eslatardi. Yigit hali hech 

qachon uning qiyofasida bunday yuksak olijanoblikni his etmagandi, 

qiz shu tobda chindan ham g‘oyat go‘zal va ulug‘vor edi. Jyulen qalbi-

da qizga nisbatan sevgiga o‘xshash bir his tuygandek bo‘ldi. «Pallida 

morte gutura»

42

 deya ko‘nglidan kechirdi u o‘zicha. («Yuzining oqarib 

turishi rejalarining yuksakligidan dalolat beradi».)

Tushki ovqatdan so‘ng u bog‘da uzoq sayr qilib behuda ov-

ora bo‘ldi, – m-l de lya Mol boqqa chiqmadi. Hozir Jyulen u bi-

lan gaplashib olganida bormi, yelkasidan tog‘ ag‘darilgandek  

bo‘lardi!

42

 O‘lim oldidagi bo‘zarish. (ital.). 

---

375

Bor gapni yashirib nima qilamiz – uni vahima bosmoqda edi. U 

harakat qilishga qat’iy ahd qilib qo‘ygani uchun ham endi sira uyal-

may, ana shu dahshat haqida o‘ylardi. «Ishqilib hal etuvchi daqiqa-

da qo‘rqoqlik qilmasam bo‘lgani, – derdi u o‘ziga o‘zi. – Hozir esa 

qo‘rqamanmi-yo‘qmi, baribir emasmi?» U narvonning qayerdaligini 

oldindan ko‘rib qo‘ymoq niyatida quduq yoniga bordi va og‘irligini 

chamalab ko‘rish uchun uni ko‘tarib ham ko‘rdi.

«Bu deyman, narvon ko‘tarish mening peshonamga yozilgan 

shekilli, – dedi u iljayib o‘ziga-o‘zi. – Bir vaqtlar Verrerdagi kabi mana 

bu yerda ham narvon bilan ish ko‘rishga to‘g‘ri kelyapti. Lekin orasi-

dagi farqni qarang! U yerda men, – deya qo‘shimcha qildi u xo‘rsinib, 

– U yerda men visoliga yetmoq uchun o‘zimni bunday xavf-xatarga 

qo‘ygan xonimdan gumonsiramagan edim. Keyin xavf-xatar ham bu 

qadar dahshatli emasdi.

Agar o‘shanda janob de Renalning bog‘ida meni otib qo‘yish-

ganida, buning men uchun hech qanday sharmandali joyi bo‘lmasdi. 

Mening o‘limimni sira o‘ylab o‘tirmay, tushunib bo‘lmaydigan bir 

tasodifga yo‘yishgan bo‘lardi. Bu yerda esa men to‘g‘rimda gersog 

Shonskiy, Kaylyuslar, Retslar va boshqa kiborlar mehmonxonasida 

qanday dahshatli gaplarni aytishmaydi deysiz. Meni abadulabad razil 

maxluqqa chiqarib qo‘yishadi».

«Ikki yil gapirishar, uch yil gapirishar, keyin esdan chiqarib yubo-

rishadi! – deya burun jiyirdi u o‘zini-o‘zi kalaka qilib. Biroq bu o‘zini 

kamsitish edi. – Xo‘sh, meni nima bilan oqlash mumkin? Xo‘p, aytaylik, 

Fukening o‘limimdan keyin pamfletimni chop etdi ham deylik, – bu 

mening battar la’natlanishim bo‘lmaydimi axir. Buni qarang-a! Menga 

bu xonadonda boshpana berishsa-yu, men ularning mehmondo‘st-

ligi, o‘zimga ko‘rsatishgan barcha xayr-saxovatlari evaziga minnat-

dorchilik tariqasida bu yerda bo‘layotgan barcha ishlarni tasvirlab, 

pamflet e’lon qilib o‘tirsam! Ayol kishining sha’niga dog‘ tushirsam. 

Yo‘q, undan ko‘ra ahmoq bo‘lib qolgan ming chandon yaxshi».

Jyulen uchun bu dahshatli kecha bo‘ldi.

---

376