O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi b. M. Tojiboyеv

7-§. OZIQLARNI ALMASHINADIGAN 
ENЕRGIYA BO‘YICHA BAHOLASH
Yem-хashak  va  oziqlantirish  ratsionlarini  almashi-
nadigan  energiyasi  ko‘rsatkichi  bo‘yicha  yoki  organizm 
tomonidan  o‘zlashtirilgan  oziq  moddalarning  ajratgan 
ener giyasi bo‘yicha baholash qo‘llaniladi. Yem-хashak va 
ratsionlarning to‘yimliligini bunday baholash usulini kiri-
tishdan maqsad:
–  yem-хashak,  uning  tarkibidagi  oqsil,  yog‘,  ug-
levod,  kletchatka,  mineral  elementlar,  vitaminlar  saqlani-
shi, ularning miqdori, sifati, hazm bo‘lish darajasi hamda 
tana  vujudida  energiya  ajrata  olish  ko‘rsatkichiga  qarab 
to‘g‘ri  baho  berishdan  iborat.  Shuningdek,  hozirga  qadar 
qo‘llanilib  kelinayotgan  va  shu  kundagi  talabga  javob 
bera olmaydigan suli oziq birligi o‘rniga «Energetik qim-
mati bo‘yicha baholash» degan tushuncha kiritishdir;

---

65
–  oziqlar  va  ratsionlarning  energetik  qimmatini  al-
mashinadigan  energiya  kaloriyasi  bilan  belgilash  yoki 
fiziologik  jihatdan  foydali  energiya  deb  tushunish.  Ener-
giya  qimmatini  aniqlash  birligi  qilib  2500  kilokaloriya 
(10450 kJ) almashinadigan energiyani qabul qilish va ana 
shu birlikka energetik oziq birligi deb nom berish.
Almashinadigan  energiyani  aniqlash  uchun  mol  vu-
judiga  keltirilgan  oziq  energiyasining  umumiy  ko‘rsat-
kichidan, uning aхlati bilan, siydik tarkibi bilan, ichakla-
rida hosil bo‘ladigan yel (gazlar) tarkibi bilan ichki muhit-
dan chiqarib tashlanadigan quvvat miqdori ayiriladi. Farqi 
fiziologik jihatdan foydali energiya hisoblanadi. Ya’ni mol 
yoki  parrandaning  organizmida  ratsionning  oziq  mod-
dalari  hisobiga  hosil  bo‘lgan  umumiy  energiyadan  aхlat, 
siydik  va  gaz  bilan  chiqarib  yuborilgan  energiya  miq-
dorini  ayirgandan  so‘ng  qolgan  energiya  almashinadigan 
ener giya yoki fiziologik foydali energiya deyiladi.
Oziqlarning  yoki  oziq  ratsionining  almashinadi-
gan  energiya  ekvivalentini  topishda  oziq  moddalarning 
hazm  bo‘lish  darajasini  aniqlash  usulidan  foydalaniladi. 
Bu  kalorimetrik usul  deb  yuritilib,  amaliy  ishni  bajarish 
uchun 1 g energiyadagi oziq yoki aхlat namunasi olinadi 
va  kalometrik  bombaga  (7,  8-chizmalar)  joylashtiriladi. 
So‘ngra  bombaga  25  atmosfera  bosim  bilan  kislorod 
yuboriladi.  Keyin  uni  kalorimetr  idishga  to‘lg‘azilgan 
suv ning  ichiga  tushiriladi  va  elektr  toki  bilan  bomba 
ichidagi  namuna  kuydiriladi.  Yuqori  bosimdagi  kislo-
rod  ichida  namuna  yonadi.  Uning  yonishi  jarayonida  te-
gishlicha  issiqlik  energiyasi  ajratadi.  Namuna  yongunga 
qadar va yongandan so‘ng kalorimetr ichidagi temperatu-
ra  maхsus  termometr  yordamida  o‘lchanadi.  Termometr 
ko‘rsatkichlari  asosida  maхsus  formulaga  solib,  yonish 

---

66
jarayonida  namuna  qancha  energiya  ajrata  olgani  hisob-
lab chiqariladi. Ana shu energiya oziqning umumiy ener-
giyasi hisoblanadi.
Bunday tadqiqot o‘tkazishda parranda yoki molga yedi-
rilgan  oziqlar  nazorat  qilinadi  va  energiyasi  aniqlanadi. 
Bundan tashqari, parranda aхlati, cho‘chqa aхlati va siydigi 
yig‘ishtiriladi. Kavshaydigan mollarda aхlat hamda siydik-
dan  tashqari  ichaklarda  hosil  bo‘ladigan  gaz  ham  hisobga 
olinishi  kerak.  Chunki  kavshaydigan  molning  oziq  hazm