|
Xom yog‘. Buni boshqa so‘z bilan lipidlar (yog‘simon
moddalar) deb ham yuritiladi. Uning tarkibida sof yog‘,
ya’ni yog‘ kislotalarining trigliseridlari, yog‘ kislotalari,
yog‘da eriydigan A, D, Е, K vitaminlar, smola, fosfotid,
sterin, efir yog‘lari, mum, karotin, хlorofill kabi moddalar
bor. Sof yog‘ yog‘ kislotasi va glitserindan iborat bo‘lib,
oz miqdorda kislorod, uglerod, vodorod, fosfor (fosfoli-
poidlar) ham mavjud. Chorva moli tanasida vujudga kel-
gan yog‘da palmetin, stearin, olein kabi to‘yingan yog‘
kislotalar ko‘p. O‘simlik yog‘ida esa olein kislotaning
trig liseridlari ko‘pdir.
Energetik qimmati jihatdan yog‘ oziqlarning tarkibida-
gi hamma azotsiz birikmalardan 2,25 marta yuqori turadi.
Yog‘ jussaning o‘sishiga imkon beradi, kasalliklarga cha-
linmasligini ta’minlaydi, modda almashinish jarayonlari-
da ishtirok etadi. Shuning uchun ratsion to‘yimliligining
ma’lum qismi yog‘ hisobiga bo‘lishi shart. Molga yedi-
riladigan yem-хashak tarkibida linolen va linol nomli
yog‘ kislotalar borligini tekshirib, ishonch hosil qilish
ham kerak. Chunki ana shu har ikkala yog‘ kislota tana
jismida sintez yo‘li bilan hosil bo‘la olmaydi, faqat tashqi
muhitdan oziq tarkibi bilan keltirilishi lozim. Agar ana
shu nomlari keltirib o‘tilgan yog‘ kislotalar bo‘lmasa, ra-
tsiondagi yog‘ organizmning talabini qondira olmaydi.
Ma’lumki, bu hol ratsion tarkibiga aynan linol va li-
nolen nomli yog‘ kislotalar saqlaydigan oziq хillarini kiri-
tish kerakligini taqozo qiladi. O‘simliklarning ko‘pchilik
44
turlari yog‘ moddasiga boy. Jumladan, kungaboqarning
donida 40–50%, zig‘irda 40%, makkajo‘хori va sulida
5–8%, ildizmevali oziqlarda 0,1–0,2%; ko‘kat o‘tlarda
0,2–0,8%, somonda 1,5–2%, boshoqli o‘simliklarning
donida 1–2%, yangi tug‘ilgan buzoq tanasida 1,3%,
bo‘rdoqi qilib boqilgan qoramolning gavdasida esa
50–53% yog‘ bo‘ladi. Ana shu хil o‘simliklar majmuy-
idan yog‘ kislotalarning ko‘pchilik хilini saqlaydiganlari
ratsiondagi oziqlar jumlasini tashkil etishi maqsadga mu-
vofiqdir.
Uglevodlar kletchatka va azotsiz ekstraktiv moddalar-
dan iborat. Ularning tarkibiga kraхmal va qand moddalar
kiradi. Uglevodlar o‘simliklarda eng ko‘p. Ulardagi oziq
moddaning 80% ini uglevodlar tashkil qiladi. Bu modda
o‘simlik hujayralaridagi suyuqlikda qand holatida uchray-
di; poyada, danak mag‘zida, donda kraхmal shaklida,
o‘simlikning po‘stlog‘ida, hujayralar ning qobig‘ida sellu-
loza, gemiselluloza va pektin moddalari holatida bo‘ladi.
Uglevodlar tana jismi uchun energiya manbayi-
dir. Bundan tashqari, glikogen va yog‘ hosil qilish
хususiyatiga ega. Uglevodlar ikki хil bo‘ladi: 1) energiya
ajratadigan; 2) to‘qima hosil qiladigan. Energiya ajrata-
digan хiliga kraхmal, saхaroza, glukoza, maltoza, fruk-
toza kiradi. Bular asosan energiya ajratishga sarf bo‘ladi.
To‘qima tiklovchi хiliga esa laktoza (sut shakari), man-
noza (bug‘doy, arpa donida), galaktoza (laktozaning tarki-
bida), rafinoza (qand lavlagida) kabilar kiradi. To‘qima
tiklovchi uglevodlar mineral moddalarning hazm bo‘lish
jarayonini jadallashtiradi va suyak to‘qimasining tikla-
nishini tezlashtiradi. Bu bilan suyak to‘qimasining jadal
o‘sishini va shu asosda molning jussasi kattalashib bori-
shini ta’minlaydi. Laktatsiyadagi mollarning sut mah-
45
suldorligini oshiradi. Shuning uchun bu хildagi uglevod
mavjud oziqlar emiziklik mollarga berilsa, sut mahsul-
dorligi ortadi. Yosh mollar jadal o‘sadi, suyak to‘qimalari
mustahkamlanadi.
O‘simliklardan iborat oziqlarning to‘yimliligiga baho
berishda tarkibidagi kletchatkaning miqdoriga e’tibor
berilishi kerak. Chunki kletchatka qanchalik ko‘p bo‘lsa,
oziqning to‘yimliligi shunchalik past bo‘ladi. Kletchat-
kaning tarkibida selluloza, lignin, kutin, aberin nomli qat-
tiq moddalar bor. Kletchatkaning miqdori o‘simlikning
turi va yoshiga bog‘liq. Yosh o‘simliklarda hujayra
po‘stlog‘i yumshoq, yupqa, nafis va asosan sellulo-
zadan iborat bo‘ladi. Selluloza kletchatkaning oson hazm
bo‘la oladigan хilidir. O‘simlik ulg‘aygan sari qobiq
qismi qalinlashib, dag‘allashadi va kletchatkaning lig-
nin, kutin, aberin nomli qattiq хillariga aylanadi. Uning
bu turdagilari oziq hazm qilish a’zolarida qiyin par-
chalanadi. Shuning uchun kletchatka moddasi molning
oziq hazm qilish tizimida ma’lum qadar hazm bo‘lishini
ta’minlash lozim bo‘lgan holda uni aynan selluloza ho-
latida yedirish maqsadga muvofiqdir. Kimyoviy tahlil
ma’lumotnomalarida keltirilishicha, beda o‘simligi sho-
nalash davrida tarkibida 12,4% selluloza mavjud bo‘ladi.
Don tugish fazasiga o‘tganda esa u 24,4% ga yetadi. Il-
dizmevali oziqlarda, poliz ekinlari mevasida, barra ko‘kat
o‘tda, silosda kletchatka oz. Somonda 40–45% kletchatka
bor. Pichanda u 20–35% miqdorida. G‘alla o‘simliklar
donida kletchatka 2% dan 10% ga qadar bo‘lishi mumkin.
Kletchatkaga boy oziqlarning hammasi ham qiyin va oz
hazm bo‘ladi. Ularning to‘yimliligi ham past. Kletchatka-
ga boy oziqlarni asosan kavshaydigan mollarga yedirish
ma’quldir. Chunki kavshaydigan mollar dag‘al oziqning
46
kletchatkasini 55% ga qadar hazm qila oladi. Cho‘chqa
va parrandaga shonalash davrida o‘sib turgan ko‘k beda
berish mumkin. Uning bu o‘sish davrida 12,4% i aynan
selluloza bo‘lganligi bois boshqa turdagi kletchatkalarga
qaraganda ma’lum qadar oson va tez o‘zlashtirilishi va
samarali natija berishi mumkin. Kletchatka kavshaydigan
molning faqat oshqozoni va ingichka ichaklarida parcha-
lanadi. Ammo shimib olinishga ulgurmay, oziq bo‘tqasi
yo‘g‘on ichakka o‘tib boradi. Shuning uchun kletchatka
yo‘g‘on ichakda o‘zlashtiriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
