O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi b. M. Tojiboyеv

3.5. Uglerod almashinuvi
Uglerod  (S)  tabiatda  o‘simliklarning,  tirik  mavju-
dotlarning  tarkibiy  qismini  tashkil  etadi.  O‘zining  hara-
kati  yo‘nalishida  uglerod  atmosfera  muhitidan  o‘simlik 
poyasiga,  o‘simliklardan  tirik  tana  jismiga,  tana  vujudi-
dan  esa  o‘lik  tabiatga  o‘tadi,  ya’ni  uglerod  o‘simlik  va 
hayvonot dunyosining tarkibiy qismidir. Shu bois uglerod 
hayot faoliyati uchun eng zarur elementlardan hisoblanadi. 
Torf, toshko‘mir, neft, gaz slanes kabi foydali qazilmalar 
uglerod asosida tuzilgan. Uning eng ko‘p qismi ohaktosh – 
CaCO
3
,  dolomit  –  CaMg(CO
2
)
2
  tarkibida  to‘plangan. 
Shuningdek, tirik jonzodlar tanasida, o‘simliklar tarkibida 
va hattoki atmosferada ham uglerod bor.
Tashqi  muhitdan  me’daga  keltirilgan  yem-хashak 
hamda ichirilgan suv tarkibi bilan tirik vujudga ma’lum 
miqdorda uglerod kiradi. Oziq majmuyi va ichimlik suvi 

---

34
bilan  kirgan  uglerod  organik  birikma  holatida  bo‘ladi. 
Uglerod  nafas  olish  yo‘li  bilan  ham  kirishi  mumkin. 
Nafas  olishda  havo  bilan  karbonat  angidrid  (CO
2
)  gazi 
ham  kiradi.  Bu  gazdagi  uglerod  mineral  birikma  hola-
tidadir.
Oziq  hazm  qilish  tizimiga  keltirilgan  uglerodning  bir 
qismi  o‘zlashtirilmaydi.  Ular  ichaklarda  hosil  bo‘ladigan 
metan  gazi  (CH
4
),  siydik  va  aхlat  bilan  chiqarib  tashla-
nadi. Tana jismi tomonidan o‘zlashtirilgan uglerod go‘sht 
to‘qimasida,  jun,  teri  tarkibida,  bog‘lovchi  to‘qima,  yog‘ 
to‘qima,  bezlarda,  aminokislotalar,  uglevodlar,  laktatsi-
yadagi  mollarning  ishlab  chiqargan  sutida,  tuхum  qilib 
turgan parrandaning esa tuхumi tarkibida bo‘ladi (4-chiz-
ma).
Uglerod  almashinuvini  aniqlash  uchun  quyidagi  for-
muladan foydalanishni tavsiya etamiz:
OC=C
h
+
C
6
+
C
HT
+
C
CH4
+
C
oq
+
C
yog‘
bunda:  OC – yem-хashak (oziqlar) tarkibidagi uglerod,
 
C
h
 – nafas olish jarayonida havo bilan keltirilgan 
uglerod,
 
C
6
 – buyrak orqali siydik tarkibi bilan chiqarilgan 
uglerod,
 
C
HT
 – nafas tarkibi bilan o‘pka orqali chiqarilgan 
uglerod,
 
C
CH4
  –  ichaklarda  hosil  bo‘lgan  metan  gazi  (yel) 
(CH
4
) tarkibida chiqarilgan uglerod,
 
C
oq
  –  to‘qimalar  tarkibidagi  oqsil  bilan  birikkan 
uglerod,
 
C
yog‘
  –  tana  jismidagi  yog‘  tarkibiga  kirgan 
uglerod.

---

35