P. S. Su L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari



Download 5,7 Mb.
Pdf ko'rish
bet20/186
Sana19.05.2023
Hajmi5,7 Mb.
#941004
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   186
Bog'liq
Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari. Sultonov P

biosfera 
yoki 
hayot qobig‘i 
deb ataladi. Bu qobiqni yerning 
alohida qobig'i sifatida o'rganishni dastlab 1875-yilda avstriyalik 
g eolog E .Z y uss ta k lif e tg a n b o ‘lsa -d a , b io sfe ra h aq id a g i 
t a ’lim o tn in g a so sc h isi ta n iq li ru s olim i V .I.V e rn a d sk iy
hisoblanadi. U tirik organizmlar funksiyalarini chuqur tahlil etish 
asosida «ular qudratli geokimyoviy kuchga ega, yerning yuza 
q o b iq larid ag i tabiiy ja ra y o n la rd a u larn in g faoliyati g 'o y a t 
muhim omil hisoblanadi, shuning uchun yer qobiqlarining ular 
t a ’sirida b o 'lad ig a n qism larini alohida qobiq deb q arab uni 
mustaqil o'rganish zarur», degan flkrga keladi.
Biosfera deyilganda yerning hayot tarqalgan yuza qismlari 
tushuniladi. U o 'z ichiga barcha tirik organizm larni va ular 
tarqalgan joydagi noorganik m oddalam i qam rab oladi. M a ’lum 
torroq m a ’noda, biz atrof-m uhit yoki tabiat deganimizda m ana 
shu biosferani nazarda tutamiz. Organizmlarning tabiatda tutgan 
o 'm i, ularning turli-tum anligi, keng tarqalganligi, uzoq geologik 
d a v rla r m o b a y n id a m a v ju d e k a n lig i, o 'z ig a xos ta n la s h
xususiyatiga egaligi, biokimyoviy jih atd an favqulotda faolligi 
kabi ko'rsatkichlari bilan belgilanadi. U larning biomassasi yer 
qobig'ining bor-yo‘g ‘i 0,0001% ni, quruq massasi bo'yicha esa
0,0000l% n i tashkil etadi, b u m iq d o r doimo uzluksiz yangilanib, 
tiklanib va parchalanib turadi. Shuning uchun organizmlarning 
tabiatdagi roli haqida fikr yuritilganda faqat m iqdoriy jihatdan 
yondashish n o to 'g 'rid ir.


H ozirgi paytda yerdagi tirik organizm larning yillik o‘rtacha 
o ‘sishi 2,23*10" ton nani tashkil etadi. A gar so'nggi m illiard 
yil uchun bu m iqdorni hisoblasak, yer q o b ig ‘ining massasiga 
n isbatan 10 m arta k o ‘p biom assa hosil b o ‘lganligini k o ‘rish 
m u m k in . B u n c h a m iq d o r b io m a ssa v a u n d a ja m la n g a n
energiyani k o ‘z oldim izga keltirsak, organizm larning yerdagi 
aham iyati haqida yaqqolroq tasavvur hosil qilishimiz m umkin.
Biosferadagi m avjud m oddalarni quyidagi to ‘rtta guruhga 
ajratish m umkin:
1. T irik m o d d a la r. B u la rg a b io s fe ra d a g i b a rc h a tirik
o rg a n iz m la r - o ‘s im lik la r, h a y v o n o t v a qu y i d a ra ja d a g i 
jonzotlar kiradi. Tirik m oddalarning eng m uhim xususiyatlari 
u la rn in g u m u m iy v a z n i, k im y o v iy ta r k ib i va en e rg iy asi 
hisoblanadi.
2. Biogen m o d d ala r. B u la r tirik o rg a n iz m la r fa o liy a ti 
n a ti ja s i d a h o s il b o ‘lg a n v a o ‘z g a r is h la r g a u c h ra g a n
m oddalardir. 
N eft, torf, k o ‘mir, ohaktosh, tabiiy gaz va shu 
kabilar biogen m oddalarga misol b o ‘la oladi.
3. N oo rg an ik m oddalar va suv. B u lar b io sferad agi turli 
n o o rg a n ik m o d d a la r va suvlarni o ‘z ichiga o lad i. B unday 
m oddalar tirik organizm lar uchun yashash m uhiti va vositasi 
b o ‘lib hisoblanadilar.
4. B iokos yoki o raliq m oddalar. T irik o rg an iz m la rn in g
fao liy ati t a ’sirid a o 'z g a ris h la rg a u c h ra g a n m o d d a la rd ir. 
Bularga tuproqlar, cho'kindilar, tog* jinslari, illar va suvlam ing 
m a ’lum qism ini misol qilib k o 'rsatish m um kin.T irik m oddalar 
energetik jih atd an o ‘lik m oddalarga nisbatan bir necha barobar 
faol bo 'lad ilar, y a ’ni ularda energiyaning t o ‘planishi va sarf 
b o 'lishi nisbatan tez kechadi.
V .I.V ernadskiy insonning biogeokimyoviy faoliyatini ham
tirik m oddalarning alohida funksiyasi sifatida ajratishni tavsiya 
etgan. Bu fikrning ilmiy aham iyati hozirgi insoniyatning ishlab 
c h iq a rish fao liy ati k u ch ay g an d a v rd a y a n a d a y a q q o lro q
nam oyon b o ‘lmoqda.
T irik o rg a n iz m la rn in g ta b iiy ja r a y o n la r d a g i ish tiro k i 
ularning quyidagi beshta funksiyasi bilan ifodalanadi (2-jadval).


B iosferadagi tirik organizm larning funksiyalari

Download 5,7 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   186




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish