sochin tarzida tushadi. Bunda uning m a ’lum qismi o'sim lik va
boshqa tirik ofganizmlarning suv bug'latishi, ochiq suv havzalari
suvlarining va yer yuzasi bo'yiab sodir bo'ladigan bug'lanishlar
hisobiga atm osferaga qayta ko'tariladi. Y ana m a’lum qismi yer
usti va osti oqim lari tarzida dengiz va okeanlarga qaytadan
qo'shiladi. A tm osferaga ko'tarilgan suv bug'lari yana qaytadan
yog'in-sochin holida yer yuzasiga tushadi. Shu tariqa suvning
aylanm a harakati amalga oshadi.
Suvning aylan m a harafkati jara y o n id a suv o ‘zi bilan bir
q a n c h a m o d d a la r va en ergiy an i b ir jo y d a n bo sh q a jo y g a
ko'chiradi, tog‘ jinslarini yemiradi, qayta yotqiziqlar hosil qiladi
va shu kabi ja ra y o n la rn i am alga oshiradi. K ichik k o 'lam li
biologik m odda va energiya aylanishi turli tirik organizmlarning
ishtirokida kechadi, y a ’ni bu turdagi m odda alm ashinuvida
o rg a n iz m la rn in g h a y o t f a o liy a ti y e ta k c h i ro l o 'y n a y d i.
Biosferadagi asosiy jarayo n lar uglerod
elementining aylanm a
harakati bilan bog'liq holda kechadi (7-rasm).
7-rasm . T a b ia td a k a rb o n a t an g id rid n in g a y la n m a h a ra k a ti
, (M a n b a : F .R a m a d u , 1998)
Tirik m avjudotlarning organik m oddasi asosini m ana shu
elem ent tash k il q iladi. U glerod o ‘sim liklardagi fotosintez
jarayonida karbonat angidridini yutilishi hisobiga turli organik
m o d d a la rd a to 'p la n a d i. T a b ia td a g i boshq a fizik-kim yoviy
ja ra y o n la rd a ham m a ’lum m iq d o r uglerodning yutilishi va
to'planishi am alga oshadi, am m o bu uning aylanm a harakatida
sezilarli o 'rin tutmaydi.
O 'sim liklar tom onidan o'zlashtirilgan uglerod ularning o ‘zi
v a b o s h q a tir ik o r g a n iz m la r, ju m la d a n , h a y v o n o t va
m ik r o o rg a n iz m la r n in g n a fa s o lish i h a m d a q o ld iq la r in i
p arch alan ish i jara y o n id a yana k a rb o n a t
angidridi shaklida
atm osfera havosiga ajralib chiqadi.
O rganizm lar o ‘zlashtirgan uglerodning bir qismi yer q a ’rida
k o ‘mir, neft, g a z k o ‘rinishida va suvliklar ostida cho'km a sifatida
m a ’lum m uddatga faol harak atd an chetga chiqadi. Uglerodni
biosferadagi aylanm a h arakatida antropogen omil ham faol rol
o'ynaydi. Hozirgi paytda turli ishlab chiqarish jarayonlaridan
havoga yiliga 1,254* 109 tonna karbonat angidridi chiqarilmoqda.
B u n dan tash q a ri, inso n larn in g tu rli eh tiy o jlari uchun sa rf
b o'layotgan uglerodning yillik m iqdori 5,6*1 O’ tonnani tashkil
etm oqda.
K a rb o n a t angidridi, kislorod, azot va boshqa bir
q a n c h a gazsim on m o d d a la rn in g k o 'p la b hosil b o 'lish i va
tabiatdagi aylanma harakati ham tirik organizmlar faoliyati bilan
b o g 'liq . F o to sin te z ja ra y o n id a k islo ro d ajra lib , k a rb o n a t
angidridi yutilsa, organik m oddalarning parchalanishida buning
teskarisi ro 'y beradi. Hozirgi atmosferadagi kislorod va karbonat
a n g id rid in in g o 'z g a ris h rejim i h a m fo to sin te z n a tija s id a
boshqariladi. Ozon qavatining shakllanishi ham yer sayyorasida
hayotning paydo bo'lishi bilan b o g 'liq ,
chunki organizm lar
is h tiro k id a hosil b o 'lg a n k islo ro d a tm o sfe ra n in g y u qo ri
qism larida ultrabinafsha nurlar ta ’sirida ozonga aylanadi.
T irik organizm lar atro f-m u h itg a m oslashish bilan birga
o'zlari uchun m a’lum darajada qulay sharoit yaratadilar, ya’ni
muhitni o'zgartiradilar. Havodagi karbonat angidridining asosiy
q ism i tir ik o rg a n iz m la rn in g n a fa s o lish i va u la rn in g
qoldiqlarining parchalanishi natijasid a hosil b o 'lad i ham da
ho zirg i m u v o z a n a tla sh g a n m a ro m sa q la n ib tu ra d i. T irik
organizm lar faoliyati bilan bog‘liq b o 'lg an gazlar qatoriga azot,
m etan, vodorod sulfid va boshqa
uchuvchan birikm alar ham
kiradilar. Ju d a k o ‘p o'sim liklar va hayvonlar o ‘zlaridan turli
gazsimon m oddalarni ajratib chiqaradilar.
Organizmlarning hayotiy faoliyatlari natijasida yuz beradigan
oksidlanish-qaytarilish jarayoni tab iatd ag i azot, oltingugurt,
temir, m arganets va boshqa elem entlarning aylanma harakatida
asosiy o ‘rin tutadi. G eterotrof organizm lar yoki tayyor organik
m oddalar hisobiga yashovchi hayvonotlar va m ikroorganizm lar
ham turli m oddalarni aylanma harakatida muhim o ‘rin tutadilar.
U la r oziqlanish jaray o n id a o ‘sim liklar to 'p la g a n m odda va
energiyani turli darajada parchalaydilar va ularni yana asl holiga
q a y ta ra d ila r. B a ’zi o rg an izm lar fao liy ati tufayli ta b ia td a ,
m asalan, suv o 'tla rid a magniy, chig‘anoqlarda fosfor, kalsiy,
n a tr iy , o ltin g u g u rt, aly u m in iy , y od k a b i
e le m e n tla rn in g
to'p lanishi va qayta taqsimlanishi yuz beradi. D enitrifikator,
s u lf a tr e d u k s if ik a to r , sian b a k te r iy a la r k a b i b ir q a n c h a
m ikroorganizm lar azot, oltingugurt, tem ir, m arganetslarning
h a ra k a tc h a n shaklga o ‘tishi va to 'p la n ish id a m uhim o ‘rin
tutadilar. Geologik va biologik m oddalar aylanishi haqida fikr
y u ritilg a n d a u larn i b ir-birig a b o g 'liq b o ‘lgan ja ra y o n la r
ekanligini yoddan chiqarm aslik zarur. Chunki bu ikki jaray on
d o im o b ir g a lik d a yuz b e ra d i va u la rn i b ir b u tu n
um um sayyoraviy m oddalar aylanishi deb ham aytish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: 
