P. S. Su L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari

Ill BOB
GIDROSFERA VA UNI MUHOFAZALASH
3.1. Suvning ahamiyati va yerning suv resurslari
Suv - tabiatning qim m atbaho resursi b o ‘lib, biosferaning 
mavjudligini ta ’minlovchi m oddalar almashinish jarayonlarida 
o ‘ta m uhim ro l o ‘ynaydi. Suvning q u d ratli kuchi h aq id a 
a k a d e m ik V .I.V e rn a d sk iy sh u n d a y yozadi: «Suv bizn in g
sayyoramizning shakllanishida hal qiluvchi rol o ‘ynagan. Hech 
qanday tabiiy kuch o ‘z ta ’siri b o ‘yicha eng asosiy, eng qudratli, 
geologik ja ra y o n la rn i ta rtib g a solishda suv bilan bellasha 
olmaydi». Suv har doim va har vaqt biosferaning m uhim qismini 
tashkil etib, insonlar yashash m uhitining ajralmas qismi b o ‘lib 
qoladi. Atrof-muhitim izning mavjudligini ta ’m inlashda zaruriy 
vosita b o ‘lib, sayyoram izdagi butun tirik organizm larni, eng 
avvalo, butun insoniyatning yashashi uchun sharoit yaratada. 
Shuning uchun h am suvga «Yerning qon tom ir tizimi» deb t a ’rif 
berilishi bejiz emas. Sayyoram izda o 'sim lik lar va hay vo no t 
d u n y o sin in g ta rq a lis h i v a u la rn in g y ash ash i u c h u n z a ru r 
sharoitning mavjudligi, albatta, suv bilan bog‘liq. Q ayerda suv 
ziyoda bo‘lsa, u yerda butun tirik m avjudot gullab-yashnaydi 
va k o ‘payadi, aksincha, suv kam yoki um um an y o ‘q b o ‘lsa, 
h ay o .tn in g o ‘zi h am b o ‘lm a y d i. Suv in s o n iy a t m a d a n iy
hayotining shakllanishi va taraqqiy etishida sayyoram izdagi 
boshqa tabiiy resurslarga nisbatan sezilarli rol o ‘ynaydi. Suvning 
sanoat va qishloq xo'jaligidagi aham iyati beqiyosdir. U ning 
m aishiy ehtiyojlarni qondirish uchun zarur vosita ekanligi hech 
kim ga sir em as. Suv inso n organizm i, barch a o ‘sim lik va 
hayvonlar tarkibini tashkil qiladi. K o 'p la b tirik m avjudotlar 
uchun yashash m uhiti vazifasini bajaradi.
Suv - shubhasiz fotosintez jarayonining vositachisidir. U 
yuqori dielektrik o ‘tkazuvchanlikka egaligi tufayli deyarli barcha 
m oddalarni o ‘ziga biriktira oladi va ushlab qoladi. U a ’lo darajali 
issiqlik tashuvchi va sovutkich hamdir. Suv o ‘zining yuqori sirt 
tarangligiga ega b o ‘lgan sifati bilan tuproq kapilyarlari bo ‘ у lab 
yuqoriga k o ‘tarilishga qodir.

---

Suv t a b i a td a a y la n m a h a r a k a t q ilib , y er y u z a sin i 
shakllantirishda ishtirok etadi. U buzadi, eritadi va turli xil 
noorganik m o d d alarn i oqizib, o x ir-o q ibatd a c h o 'k in d i tog* 
jinslarini va tuproqlarni hosil qiladi. Suv yuqori issiqlik sig‘imiga 
va past issiqlik o'tkazuvchanlik xususiyatiga egaligi bilan fasl 
va ob-havoga k a tta t a ’sir k o 'rsa ta d i. Q uyoshdan keladigan 
issiqlikni o'zid a yutib, yillik va sutkalik harorat o'zgarishlarini 
tartibga solib turadi.
Suv - arzon elektr energiya manbaidir. Dengizlar, daryolar va 
boshqa bir qator suv havzalari suv yo'llari vazifasini bajaradi, aholini 
b a liq va b o sh q a m a h s u lo tla r b ila n t a ’m in lay d i. S a n o a t 
korxonalarida juda ko‘p suv sarf etiladi, masalan, 1 tonna po‘lat 
ishlab chiqarish uchun 4000, sintetik benzin olish uchun 50-90, sirka 
ishlab chiqarish uchun 100, sodalar olish uchun 300, tabiiy shoyi 
ishlab chiqarish uchun 400, nitrotsellyulozalar ishlab chiqarish uchun 
750, qog'oz ishlab chiqarish uchun 1000 m3 suv sarflanadi.
G idrosfera suvining asosiy massasi yer yuzasining 71% ini 
e g a lla b tu ru v c h i D u n y o o k e a n la r id a ta r q a lg a n . D u n y o
okeanlaridagi suv massasining hajm i 1.386 mln. 500 m ing km 3 
ga yaqin. Bu k o ‘rsatkich yerdagi umumiy suv zaxiralarining 
96,53% ga y a q in in i ta s h k il q ila d i. Q u y id a g i ja d v a ld a
M S D (X alq aro g id ro lo g ik o ‘n y illik) d a stu ri b o 'y ic h a olib 
b o rilg a n t a d q iq o t n a tija la r ig a a s o s la n g a n m a ’lu m o tla r
keltirilgan.
9-jadval
Yerda tabiiy suvning tarqalishi
№
Suv m anbalari
Egallagan 
maydoni, km 2
Hajmi, kmJ
Umumiy
zaxfrasiga
nisbatan
hissasi,%
1
Dunyo okeanlari
361300000
1338500000
96,..53
i
Muzliklar va qorlar
16227500
24064100
1,-74
3
Yer osti suvlari
15580000
23700000
1,712
4
Tuproqlardagi namlik
82000000
16500
0,01
5
Quruqlikdagi stivlar:
a) Ko’l suvlari
2058700
176400
0,013
b) Botqoqlik suvlari
2682600
11470
0,0008
d) Daryo suvlari
148R00000
2120
0,0002
6
Biologik suvlar
510000000
1120
0.0001
7
Atmosferadajti suvlar
510000000
12900
■o,.ooi
Jami
1386484600
100(0,007)

---

Jadvaldan k o 'rin ib turibdiki, faqat quruqlikda joylashgan 
ichish uchun yaroqli bo'lgan suv miqdori 24190ming km 3ga teng. 
Bu k o 'r s a tk ic h Y er sa y y o ra s id a ta rq a lg a n c h u c h u k suv 
zaxirasining 1,8 foizini tashkil qiladi. Agar biz jadvalda keltirilgan 
m a ’lu m o tla rg a tay a n ib , ichish uchun yaroqli b o 'lg a n suv 
zaxiralarining m anbai - muzlik va qorliklar, yer osti suvlari, k o ‘l 
va daryo suvlari deb qabul qiladigan b o ‘lsak unda um umiy 
chuchuk suv zaxirasi 48 million km 3ga yetadi.
A trof-m uhitning gidrologik va gidrogeologik tarkibining 
shakllanishida bizning sayyoramiz uchun xos bo'lgan suvning 
um urnbashariy aylanm a harakati k atta aham iyatga ega. Bu 
h a q d a b io s fe ra m a v z u id a m a ’lu m o t b e rilg a n . D u n y o
okeanlaridan bir sutka davomida parlagan(875 km 3) chuchuk 
suvning asosiy qismi(775 km3) dunyo okeanlari ustiga, qolgan 
qism i esa quruqlikka borib yog'adi. Q uruqlikka yog'adigan 
yog'in-sochin hajmi yiliga 47 ming km 3 tashkil qiladi. X uddi ana 
shu 47000 km 3 suv