P. S. Su L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari

3.3. Suvning ifloslanishi
O kean va dengizlarning ifloslanishi. 
Q achonlardir okean va 
dengizlarga tashlanadigan suyuq va q attiq chiqindilar m iqdori 
uncha k a tta em as edi. Shuning uchun bu suv h av zalarid a 
chiqindilarni suyulib tozalanish im koniyatlari yuqori bo'lgan. 
A m m o , a h o li s o n in in g to b o r a o ‘sib b o ris h i, s a n o a t 
k o rx o n a la riflin g riv o jla n ish i n a tija s id a k a tta m iq d o rd a g i 
c h iq in d ila rn i su v la rg a o q izilish i u la rn i ta b iiy to z a la n ish
jarayonini cheklab qo'ydi. Neft, neft m ahsulotlari va boshqa 
kimyoviy m oddalam i dengiz va okeanlarga oqizishning tobora 
o ‘sib b o rish i u la rn in g iflo slan ish in i k u c h a y tirib y u b o rd i. 
B u la rn in g b a ri d e n g iz va p k e a n la rd a y a sh o v c h i tir ik
o rg a n iz m la rg a , ju m la d a n , b a liq z a x ira la rig a o ‘z t a ’sirini 
k o ‘rsatdi. Y evropa va Amerika Q o'shm a Shtatlari qirg'oqlarida 
uchraydigan noyob chig‘anoqli dengiz hayvonlarining yo‘qolib 
ketishi va dengiz qushlari sonining keskin qisqarishi okean va 
dengiz suvlarining kuchli ifloslanishi oqibatidir. Shuningdek,' 
d engiz oldi m in ta q a la rid a jo y la s h g a n d am o lish jo y la ri, 
sihatgohlar va cho‘milish joylarida noqulay vaziyat yuzaga keldi. 
Dunyo okeanlariga har yili to'kiladigan neft va neft mahsulotlari 
m iqdori 10 m ln.tonnaga yetdi. U lar neft qazib chiqarish va uni 
qay ta ishlash, yuklash, tashish va quyish v aq tid a to ‘kilgan 
m ahsulotlardir. Okean suvlarida neft tashuvchi tankerlarning 
tasodifiy to ‘qnashuvlari oqibatida ham ifloslanadi. M asalan, 
1 9 79 -y ilda K a r ib b o ‘g ‘o z id a ik k ita y irik n e ft o rtilg a n
tankerlarning to'qnashuvi natijasida dengizga 300 ming tonna 
n e ft o q ib k e td i. 1989-yilda B erin g d e n g iz id a , A ly a sk a
qirg ‘oqlarida A m erikaning yirik tan k e d halo k atga uchradi.

---

N atijada 100 ming tonnadan o rtiq neft dengiz suviga quyildi. 
Shuningdek, 1991-yilda Q uvaytda boshlangan urush natijasida 
Fors k o ‘rfazi suvlarining neft bilan ifloslanishi yirik ekologik 
vaziyatlarni vujudga keltirdi. Suv yuzasida hosil bo'lgan neft 
pardalari okean va atm osfera o ‘rtasida kechadigan energiya, 
issiqlik, nam lik va m oddalar alm ashinuvi jarayonlarini buzadi. 
Plankton m ikroorganizm lar rivojlanishiga qarshilik ko'rsatadi. 
Shuningdek, suv qushlari uchun ham o ‘ta xavfli hisoblanadi. 
Neftli suvga botgan qushlarning qanotlari ularning uchishlariga 
x a la q it b e ra d i. N a tija d a y iliga m illio n la b q u sh la r n o b u d
b o ‘lmoqda. N eft bilan ifloslangan suvda k o 'p lab m ayda neft 
p u fak ch alari uchraydi. U larnin g uglevodorodli kom ponenti 
b a liq la r n in g o z u q a si h is o b la n m is h d en g iz u m u rtq a s iz
jonivorlarini zaharlaydi. U larni iste’mol qilgan baliqlar ham
zaharlanadilar. N atijada ularning ko'pchiligi nobud bo'ladi. 
Tirik qolganlarini esa iste’m ol qilish m um kin emas. Chunki 
u la rd a n n e ft h idi a n q ib tu ra d i. D e n g iz la rn i neft va n eft 
m ahsulotlaridan ifloslanishining oldini olish m aqsadida bundan 
m a n fa a td o r b o 'lg an d a v la tla r b irgalikda zaruriy cho ralarni 
ko 'rad ilar. Bu borada 1962, 1972 va 1973-yillarda imzolangan 
Xalqaro konvensiyalar dastlabki qadam lardir. 1968-yilda davlat 
tom onidan Kaspiy dengiziga neft va neft m ahsulotlarini ham da 
boshqa sanoat va maishiy oqavalarni tashlash taqiqlangan edi. 
1 9 7 6 -y ild a Q o ra , A zov va B o ltiq d e n g iz h a v z a la rin i 
ifloslanishdan m uhofaza qilish ta d b irla ri to 'g 'ris id a davlat 
q arbrlari qabul qilingan. Shunga qaram asdan, hozirgi kunga 
k e lib bu suv h a v z a la rin itig iflo s la h is h d a ra ja s i x a v flilik
chegarasidan oshib ketdi. Dunyo okeanlari stiviga pestitsidlar 
ham yetib borm oqda. U lar ham boshqa zararli m oddalar kabi 
tez s u r’a tla rd a oqim yordam ida tkrqaladi. Pestitsidlar bilan 
suvlarning ifloslanishi baliqchilik x o 'jalik la rig a k a tta zarar 
keltirm oqda.
D unyo okeanlari uchuil radioaktiv parchalanish m ahsulotlari 
ham k a tta xavf tug'diradi. 1954-yildan buyon AQSH davlati 
to m o n id a n T iilch o k e a n id a o 'tk a z ila y o tg a ii te rm o y a d ro
qurollarining suv ostidagi sinovlari evaziga okean suvlarining 
zararlanayotgariligi k atta shov- shuvlarga sabab bo'lm oqda.

---

Daryo va ko‘llarning ifloslanishi. D aryo va k o ‘l suvlari ham 
asosan neft qazib chiqaruvchi, uni qayta ishlovchi korxonalar, 
avtom obil va tem ir y o i tarm oqlari va neft tashuvchi kemalar 
tom onidan ifloslanadi. Nqft va neft m ahsulotlarining daryo 
suvlariga salbiy ta ’siri okean va dengiz suvlaridagidan kam emas. 
D aryolar qishloq xo ‘jalik oqavalari, yog‘in-sochin suvlari va 
k o m m u n a l m aish iy o q a v a su v la ri b ila n y u q o ri d a ra ja d a
ifloslanadi. Ayniqsa, kimyo sanoati korxonalari tashlamalarining 
hissasi daryo suvlari sifatiningyomonlashuvida k atta o ‘rin tutadi. 
Eng toksik hisoblangan oqavalar oqava to'plovchi havzalarga 
yig'iladi. Shunga qaram asdan, tozalash insh oo tlari m avjud 
b o ‘lmagan ayrim korxonalarda ularning bir qismi daryolarga 
oqiziladi. H a tto rivojlan gan m a m la k a tla rd a n h isob lang an 
G e rm a n iy a d a h am m aish iy o q a v a la rn in g fa q a t 64 foizi 
tozalanadi. Shvetsiyada esa 10% oqava tozalanm ay qoladi, 15% 
i esa faqat m exanik tozalashga yuboriladi. D aryo suvlarining 
tabiiy h olatin in g buzilishiga unga y aqin jo y lash g an ishlab 
chiqarish korxonalaridan chiqadigan oqava suvlar sabab bo'ladi. 
G oho suvlarning organoleptik xususiyatlari o'zgarib, k o ‘kimtir 
va boshqa ranglarga kiradi. O 'rta Osiyo respublikalaridagi daryo 
suvlari asosan to g ‘lardagi qor va muzliklarning erishidan paydo 
bo'lishi tufayli ularning suvlari nihoyatda tiniq, toza, chuchuk, 
m a z a li, h a r o r a ti 1 2-1 4 °C d a n o s h m a y d ig a n , c h a n q o v n i 
qondiradigan ajoyib suvlardir. Lekin, daryo suvlari oqimi 500­
600 km. ga yetganda, ayniqsa, A m udaryo suvlari loyqalanib, 
tarkibida keraksiz zarrachalar, qum, loy, xas va cho'plar miqdori 
k o ‘payadi. Ularning tarkibidagi mineral va organik m oddalar, 
m ikroblar soni ju d a o ‘zgarib ketadi. Bir litr suv tarkibida 5500­
13000 mg osig‘lik zarrachalar bo'lishi mumkin. D em ak, har bir 
h u d u d n in g o ‘z ig a xos iq lim i, t u p r o g 'i , o ‘zan g u r u n ti, 
yog'ingarchilik va boshqa tabiiy sharoitlari suvning barcha 
k o ‘rsatkichlariga t a ’sir k o 'rsatad i. A gar daryo suvlari sho'x 
oqadigan bo'lsa, suv jud a loyqa b o ‘lib, daryo sohillarini buzadi, 
o ‘z yo'nalishini tez-tez o'zgartirib turadi. Sirdaryo suvlarining 
tarkibida m inerallashgan m oddalar, nitritli azot, mis, fenollar, 
neft m ah su lo tlari va p e stitsid la r ruxsat etilgan chegaraviy 
m e’yordan ortiq ekanligi aniqlangan (21-rasm).

---

1 2 3 4 5 6
I 2 3 4 S 6
21-rasm. Sirdaryo suvini ifloslantiruvchi m oddalar
Ko‘llar ochiq suv havzalari b o ‘lib, ular m aydonining katta- 
kichikligi, suvining hajmi, chuqurligi jihatid an bir-birlaridan 
farqlanadi. K o ‘llarning suvlari asosan chuchuk b o ‘lib, ular 
daryolarning quyilishidan paydo b o ‘ladilar, shuning uchun ular 
suvining tarkibi daryo suvlarining tarkibiga o ‘xshaydi. K o'llarda 
suv harakati kam b o ‘lganligidan ularda osig‘liq m oddalardan 
b o ‘lm aydi. K o ‘llam in g suvi tiniq, k o 'rin ish i ancha yoqimli 
bo4adi. K o ‘l cho‘km alari organik va noorganik m oddalarga boy 
b o ‘lib, u la rd a biokim yoviy ja ra y o n la r tcz kech adi. K ichik 
k o 'lla rd a suv to ‘lqinlanganda suv ostidagi loyqalar suvning 
b a rc h a q a tla m la rin i iflo s la n tiris h i m u m k in . 0 ‘z -o ‘z id a n
m a ’lu m k i, o q a v a su v la r k a tta m a ssa d a g i ta b iiy su v la rn i 
ifloslantiradi. Shuning uchun butun dunyo m iqyosida oqava 
suvlarni suv havzalariga tashlashni qisqartirish yoki ularni to 'la
to 'x tatish suv resurslarini himoyalashning asosiy y o‘nalishidir.