|
quruqlikning yillik suv resursi
deb ataladi.
Quruqlik sathining tog'liklar, sahro va cho'llar, o 'rm on lar
va yaylovlar va boshqalar bilan qoplanishi, tog' jinslarining suv
o'tkazuvchanligi yog'in suvlarini daryoga oqadigan ulushini
kam avtirih yuboradi. Geografik joylashuviga q arab yer usti
suvlarining bug'lanishi ham har xil bo'ladi. M asalan, Estoniyada
m av jud chuchuk suvning uch foizi b u g 'lan ish g a sarflansa,
T u rk m an isto n d a 25 foizi sarflanadi. Y er k u rrasid a suvning
beto'xtov aylanma harakati natijasida dunyo okeanlari suvi 3000
yilda, ko 'l suvlari 7 yilda, daryo suvlari 12-31 kunda bir m arta
to 'la aylanib turadi. Yer osti suvlarining chuqurligi oshgan sari
ularning tezligi, tashqi muhit bilan aloqasi kamayib, alm ashinib
turishi uchun bir necha minglab yillar kerak bo'ladi.
3.2. Chuchuk suv yetishmovchiligi sabablari
Y er sh a rin in g k o 'p la b tu m a n la rid a toza ichim lik suvi
y e tish m o v c h ilig i m uam m osi aso siy m u a m m o g a a y la n ib
b o rm o qda. 9-jadvalda keltirilgan m a ’lum o tlard an k o 'rin ib
turibdiki, chuchuk suv zaxiralari gidrosferadagi umumiy suv
hajm ining 3,4 foizini tashkil qiladi. Uning yer sharida tarqalishi
10-jadvalda keltirilgan. Jadvaldagi m a ’lum otlardan k o 'rin ib
turibdiki, yerda chuchuk suv zaxiralari yer osti suvlari bilan
q o ‘shib hisob lan gand a 48 m ln.km 3 atro fid a. Bu suvlarning
kattagina qismi (24064100 km 3) A ntarktida, G rinlandiya, qutb
o ro lla ri va to g 'lik la rd a g i m u zlik larg a t o ‘g ‘ri kelad i. Kezi
kelganda shuni ham aytib o 'tish joizki, agar barcha muzlarni
yer sathi bo'ylab joylashtirishni iloji b o ‘lganda edi, qalinligi 53
metrli muz qatlam i hosil b o ‘lgan b o ‘lar edi.
.
1 0 -ja d va I
Gidrosferada chuchuk suvning tarqalishi
Chuchuk suv manbalari
Chuchuk Suv
miqdori. kmJ
Chuchuk suvning
umumiy zaxirasiga
nisbalan hajmi,
%
Muzliklar
24064100
50,1
Yer osti suvlari
23700000
49,4
Ko'llar va suv omborlari
176400
0,4
Tuproqdagi namlik
16500
0,05
Atmosferadagi namlik
12200
0,04
Daryo suvlari
2120
0,01
Jami:
47972020
100
M uzliklar ham k atta aham iyatga ega. Ularga real chuchuk
suv m anbalari sifatida qaralm oqda. Yer ostida k o ‘plab chuchuk
suv z a x ir a la r i m a v ju d , am m o u la r ju d a c h u q u rlik d a
jo y la sh g a n lig i s a b a b li u la rn i q azib c h iq a rish im k o n iy a ti
cheklangan. Quruqlikning 3% ga yaqin hududini ko‘l va daryolar
egallagan. U lar gidrosferaning jud a kam qismini yoki umumiy
suv hajmining 0,41% ini tashkil qiladi. Agar faqat shu suvlargina
is h la tis h u c h u n lo y iq lig i h iso b g a o lin s a , c h u c h u k suv
yetishm ovchiligi r o ‘y berishi tabiiy hoi ekanligiga sh ub ha
qolmaydi. Dunyo aholisining har biriga bir yilda to ‘g‘ri keladigan
chuchuk suv m iqdori 300-400 m etr3 ni tashkil etadi. Hozircha
insoniyatning chuchuk suvga bo‘lgan talabi asosan daryolar va
k o ‘llar, yer osti chuchuk suvlari, dengiz va yer osti suvlarini
chuchuklashtirish hisobiga qondirilm oqda.
Y er yuzida aholi sonini to b o ra k o 'p a y ib borayotganligi
insoniyat oldida turgan qator muam molarni insonlarning o ‘zlari
hal etishlarini taqozo qilmoqda. Aholini oziq-ovqat m ahsulotlari
bilan ta ’minlash m uammosini hal etish uchun qishloq xo'jaligi
jadal sur’atda rivojlantirilm oqda. Aholini ish bilan ta ’minlash,
moddiy va m a ’naviy ehtiyojlarini qondirish m aqsadida ko'plab
sanoat korxonalari, energetika, texnika-transport, turli m a’muriy
va turarjoy binolari va boshqa obyektlar barpo etilmoqdaki, bu
hoi ta b ia tn in g eng noyob n e ’m a tla rid a n biri h iso blangan
chuchuk suvga bo'lgan talabning yildan-yilga oshib borishiga
sabab bo'lm oqda. Agar dunyo miqyosida olib qaralsa, chuchuk
suvdan foydalanish bo'yicha sanoat korxonalari oldingi o'rinda,
s o 'n g r a q is h lo q x o 'ja lig i tu r a d i. Bu h o la t 0 ‘z b e k is to n
Respublikasida aksincha, chuchuk suvni eng k o 'p sarf qiladigan
tarm oq qishloq xo'jaligi hisoblanadi (19-rasm).
19-rasm. O 'zbekistonda suvdan foydalanish sohalari va ularda
ishlatiladigan suv ulushi (3% kom m unal xo'jaliklarda, 12% sanoatda va
85% qishloq xo'jaligida).
Yer yuzasida tarqalgan chuchuk suv zaxiralari 20-25 milliard
kishining ehtiyojini qondirish uchun yetarli bo'lsa-da, chuchuk
suv y etish m o v ch ilig i d u n y o n in g k o 'p la b m a m la k a tla rid a
kuzatilm oqda. Buning asosiy sababi aholi sonini tez sur’atlarda
o 'sib borayotganligi, quruqlikda chuchuk suvlarning bir xilda
ta r q a lm a g a n lig i, s a n o a t va q ish lo q x o 'ja lig in in g ja d a l
r iv o jla n tir ila y o tg a n lig id ir . M a s a la n , M a rk a z iy O siyo
respublikalari hududida suv resurslari bir xilda taqsimlanmagan
(20-rasm).
Y U N ESK O xalqaro tashkiloti tom onidan dunyo aholisining
har biri uchun zarur bo 'lg an chuchuk suvning o 'rtacha yillik
m iqdori aniqlangan (1 1-jadval).
11-jadval
Наг bir kishi ehtiyoji uchun ishlatiladigan o‘rtacha suv miqdori
M am lakatiar
Suvdan foydalanish
sohalari
H a r b ir kishi b ir yil
davom ida sarf-
laydigan chuchuk
suv hajm i, m3
Qishloq xo'jaligi va
sanoati jadal rivojlangan
mamlakatlarda (AQSii
kabi)
Sanoat korxonalarini
suv bilan ta’minlash
va qishloq xo'jalik
yerlarini sug'orish va
boshqa maqsadlar
uchun
2000-2500
Sanoati va qishloq
xo'jaligi o'rtacha
rivojlangan
mamlakatlarda
(Fransiya, Gcrmaniya
kabi)
— «» —
800
Afrika va Yaqin Sharq
mamlakatlarida
— «» —
200-300
Suv manbalari
bo‘lmagan mintaqalarda
joylashgan
mamlakatlarda
— —
30-50
Do'stlaringiz bilan baham: |
