P. S. Su L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari

T exnologik tadbirlar. 
Atmosfera havosini muhofaza qilishda 
texnologik tadbirlam ing ahamiyati kattadir. K o‘riladigan tadbir 
a s o sid a ta s h q i m u h it o b y e k tla rig a , ju m la d a h , h a v o g a
tashlanadigan chiqindilar m iqdorini qisqartirish yoki m utlaq 
t o 'x ta t is h z a ru r. B u n in g uch u n s a n o a t k o rx o n a la rid a g i 
texnologik jarayonlarni takom illashtirish, hatto chiqindisiz yoki 
kam chiqindili texnologiyalarni joriy etish mumkin. Bunday 
texnologiyalar m utlaq berk jarayonlar bo'lib, unda chiqindilar 
butunlay bo'lm aydi, chiqindi m oddalar boshqa m ahsulotlar 
ishlab chiqarish uchun xomashyo vazifasini o ‘taydi. Chiqindisiz 
yoki kam chiqindili ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil etishda 
xomashyo tayyorlash, mavjud m ateriallardan to ‘la foydalanish. 
ularni chiqindi sifatida tashqi m uhitga tashlamaslik chora- 
tadbirlari ko'riladi. Albatta. chiqindisiz texnologiya jarayonlarini 
ishlab chiqish nazariy jihatdan oson b o ‘lsa-da. amalda uni joriy 
etish juda m u ra k k a b d ir. Shuni ham aytib o ‘tish kerakki, 
chiqindisiz ishlaydigan sanoat korxonalari faoliyatlari asosini

---

barcha xomashyolarni tayyor m ahsulotlarga aylantirish tashkil 
qiladi. M asalan, o 'tg an asrning boshlarida rangli metallurgiya 
korxonalarida rudalar tarkibidan jam i 15 ta element ajratib 
olingan bo'lsa, hozirda misli xom ashyolarning o'zidangina 25 
ta element, jum ladan, mis, rux, q o ‘rg‘oshin, nikel, oltin, kumush, 
m olibden, ko b alt, kadm iy, selen, tellur, germ aniy, reniy va 
ularning boshqa birikmalari - oltingugurt, vismut, surma, bariy, 
temir va hokazolar ajratib olinm oqda.
Neft ishlab chiqarishda qoldiq m odda m azut b o ‘lib, u o ‘z 
tarkibida 70-90% oltingugurt saqlaydi, bundan tashqari neft 
tarkibida vanadiy, nikel, magniy va kremniy kabi elementlar 
mavjud. Hozir m azutdan oltingugurtli m oddalarni ajratib olish 
te x n o lo g iy a la ri ish la b c h iq ilg a n . U m u m an c h iq in d i 
ajratm aydigan ishlab chiqarish korxonalarining soni hali juda 
kam. Ba’zan k o 'p m ahsulotlar sifatsiz bo'lib, Davlat standartiga 
to ‘g ‘ri kelmasligi tufayli chiqindi holida chiqarib tashlanadi va 
ular tashqi m uhitni ifloslantiruvchi m anbaga aylanib qolishi 
mumkin.
Keyingi vaqtlarda azotli mineral o ‘g ‘itlar ishlab chiqarish 
korxonalarida ham xom ashyolar to ‘la-to‘kis, chiqindisiz ishlab 
chiqarilmoqda. Atmosferani ifloslantiruvchi kimyoviy m oddalar 
y an a q a y ta d a n te x n o lo g ik ja r a y o n la r g a q a y ta rilm o q d a , 
atm osfera havosi esa ifloslanishdan xoli bo'lm oqda. Sintetik 
kauchuk ishlab chiqarish zavodlarida texnologiya jarayonlarida 
paydo bo lad ig an chiqindilardan hozir sulfat kislotasi, spirt va 
stirol olish y o ‘lga q o ‘yilgan. K o rx o n a la r zich jo y la sh g a n
h u d u d lard a chiqindisiz ishlash k a tta ah am iy at kasb etadi, 
a lb a tta . O lm aliq va B ekobod singari sa n o ati riv o jlan g an
shaharlarda bu, ayniqsa, dolzarb muammodir. Fan va texnika 
yutuqlari asosida chiqindisiz ishlab chiqarish korxonalarini 
tashkil qilish, o ‘z navbatida aholi turarjoylari havosining toza 
bo‘lishini ta ’minlashga yordam lashadi.
B irlashgan M i l l a t l a r T a s h k ilo ti t o m o n i d a n k a m c h iq in d ili 
h a m d a chiqindisiz sa n o a t k o r x o n a la r in i tashkil qilish t o ‘g ‘risida 
m a x s u s d e k l a r a t s i y a q a b u l q ilin g a n . Bu h u jja t a s o s id a B M T
Y e v r o p a iq tis o d iy h a y ' a t i n i n g ch iq in d isiz va k a m c h iq in d ili 
k o r x o n a l a r t a s h k i l q i l i s h f a o l i y a t i d a k o ' p m a m l a k a t l a r

---

q a t n a s h m o q d a . A m a l i y o t b u s o h a d a d u n y o m a m l a k a t l a r i
b irg a lik d a fao liy at k o ‘rsatishi m u h im lig in i k o 'r s a t a d i . M a s a la n . 
h o z i r j u d a k o ' p s a n o a t k o r x o n a l a r i d a c h iq in d is iz y o k i k a m
c h iq in d ili tex n o lo g ik j a r a y o n l a r a m a l d a jo r iy etilgan.
D i q q a t g a s a z o v o r te x n o lo g ik ja r a y o n l a r d a n y a n a b i n . ishlab 
c h iq a rish ja r a y o n l a r i d a ish la tila d ig a n z a h arli m o d d a l a r n i zaharli 
b o ' l m a g a n m o d d a l a r g a a l m a s h t i r i s h d i r . M a s a l a n . i s itis h
t a r m o q l a r i d a k o ' m i r y o k i m a z u t d a n f o y d a l a n m a s d a n . balki 
ta b iiy g a z d a n fo y d a la n is h a tm o s f e r a g a c h iq a r ib t a s h la n a d ig a n
zararli m o d d a l a r h a jm in i 7 0 - 9 0 % k a m a y tir a d i. B o s h q a c h a qilib 
a y t g a n d a , a v t o m o b i l l a r d a b e n z i n y o n i l g ’isi o ' r n i g a . g a z d a n
f o y d a l a n s a a t r o f - m u h i t n i n g if lo s la n is h i m a ’lu m d a r a j a d a
k a m a y a d i.
X o m a s h y o l a r n i z a r a r l i m o d d a l a r d a n t o z a l a s h k a t t a
a h a m i y a t g a egadir. M a s a l a n . y o q ila d ig a n g a z d a n o ltin g u g u rtn i. 
t o s h k o ‘m i r d a n o l tin g u g u r t k o lc h e d a n in i s ep eratsiy a y o 'li bilan 
a j r a t i b olish k ab i t a d b i r l a r a tm o s f e r a h a v o s in in g ifloslanishini 
a n c h a k a m a y t i r a d i . Bu b o r a d a a y r i m s a n o a t k o r x o n a l a r i d a
m a h s u l o t ishlab c h iq a ris h v a q t i d a h a v o g a k o ' p m i q d o r d a c h a n g
c h iq ish in i k a m a y tirish u c h u n c h a n g ta r q a t u v c h i m a n b a n i n a m
m a t e r i a l l a r bilan c h e g a r a l a b q o 'y i s h h a m c h a n g la n is h n i an c h a
k a m a y t i r i s h i m u m k i n . M a s a l a n . q u r u q s e m e n t i s h l a b
c h i q a r i s h n i n g n a m l i s e m e n t i s h l a b c h i q a r i s h g a o ' t k a z i l i s h i
h a v o g a u c h a d i g a n c h a n g z a r r a la r in in g . k a m a y i s h i g a y o rd a rn
beradi.
T e x n o lo g ik j a r a y o n l a r d a tabiiy y o n ilg ’i y o n d i r is h d a n elcktr 
to k i bilan qizd irish g a o ’tish c h iq in d ila r n in g k a m a y is h ig a olib 
k e l a d i . T e x n o l o g i k j a r a y o n l a r n i n g b e r k l i g i n i t a ' m i n l a s h .
m a h s u lo tlu rn i bir j o y d a n ikkinchi jo y g a t r a n s p o r t y o r lentalari 
v o sitasid a j o 'n a t i s h yaxshi s a m a r a beradi. 
.
T e x n o lo g ik j a r a y o n l a r n i n g uzluksizligini t a 'm i n l a s h lozim. 
a k s x o l d a ch iq in d ilar to 'p l a n i b qolib. lexnik v o sita la r va tozalash 
q u r ilm a la r in i ish d an c h iq a ra d i. D e m a k . te xnologik ja r a y o n l a r n i
uzluksiz texnologiyaga o 't k a z is h d a v r n i n g d o l z a i b m asa la la rid an
biridir. S h u n i q a y d qilib o 't i s h lozimki. y u q o r id a lav silla n g a n
t e x n o l o g i k j a r a y o n l a r n i l a d b i q d i s h a l m o s f c r a h a v o s i n i
iflo slanislulan t a m o m a n xoli q ilm a s a -d a . sa n ita riy a vrachlari.

---

k o r x o n a l a r n i n g m u h a n d i S ' v a t e x n o l o g l a r i h a m k o r l i k d a
a tm o s f e r a h a v o s in i c h i q i n d i l a r d a n m u h o f a z a qilish b o ‘yicha 
d o im o h a r a k a t q ilishlarini t a q o z o qiladi.