P h aydarova

Ishning mazmuni: 
Suvda ham
22
2,
quruqlikda yashovchilar sinfining 
p," tipik vakili baqaning ske-leti quru­
qlikda yashovchi uinurtqalilarga
hi
ega (53-rasm).
xos bir qator progressiv belgilarga
1-bo‘yin u m u rtq asi, 2-tana u m u rtq alari, 3- 
q o v u rg 'alari, 4 -dum g‘aza u m u rtq asi, 5-dum
u m u rtq alari, 6-dum suyagi (urostil), 7-yelka 
kam ari, 8-yelka suyagi, 9-tirsak suyagi, 10-bi-
53-rasm. Salamandra A va baqa
В skeletlari tuzilishi:
92

---

lak suyagi, 11-qo‘shiIib 
0
‘sgan bilak va tirsak suyaklari, 12-bilaguzuk. 13-kaft, 14- 
b arm o q falangalari, 15-chanoq kam arining yonbosh suyaklari, 16-son suyagi, 17- 
katta b o ld ir suyagi, 18-kichik b oldir suyagi, 19-qo‘shilib o ‘sgan kichik va katta 
boldir suyaklari, 20-tovon suyagi, 21-oyoq kaft suyaklari, 22-barm oq falangalari, r
— b arm o q ru d im en ti, 1, II, III, IV, V rim raqam lari — b a rm o q la r tartibi.
Xususan oyoqlarining tipik besh barmoqli tipda tuzilgan- 
ligi, kamar va oyoq skeletlarning uchta gomodinam element- 
lardan shakllanganligi, chanoq kamarining o ‘q skeleti bilan 
bog‘liq bo‘lishi, bosh skeletining autostiliya tipda tuzilgan- 
ligi, ya’ni tanglay kvadrat tog‘ayining bosh skeletiga qo‘shilib 
ketganligi, til osti yoyining boshqa elementlarga aylanganligi, 
jabra qopqoqlarini butunlay, yoylarini esa qisman reduksiya- 
langanligi va nihoyat, um urtqa pog'onasining bir necha 
bo'limlarga ajralganligi ularning progressiv belgilaridir. Bosh 
skeletida suyaklaming kam bo‘lishi, umurtqa pog‘onasi bo'yin 
va q u y m ic h b o 'lim la r in in g kam ta r a q q iy e tg a n lig i, 
qovurglalarning bo'lmasligi, dum umurtqalarining bitta suyak
— urostilga 
aylanganligi, chanoq kamari yonbosh suyagining 
uzun bo‘lishi va sakrab yurishiga moslanishi tufayli baqa oyoq­
lari skeletining quruqlikda yashovchi boshqa hayvonlarnikiga 
nisbatan juda boshqacha tuzilganligi, baqaning adaptiv belgi- 
lari hisoblanadi. Yuqorida aytib o ‘tilgan dumsiz amfibiyalar 
turkumi vakillarining skeletiga xos adaptiv belgilarning ham- 
masi ham suvda ham quruqlikda yashovchilarning boshqa tur- 
kumlari (dumlilar va oyoqsizlar) vakillarida uchramaydi.
Bosh skeleti. 
Suvda ham quruqlikda yashovchilar bosh 
skeleti baliqlarnikiga nisbatan birmuncha o ‘zgarishlarga uchra- 
gan. Ularda tipik quruqlikda yashovchi umurtqali hayvonlar 
bosh skeletiga xos bir qator belgilar paydo boigan. Ayniqsa, 
ularda bosh skeletining visseral qismida ko'proq o'zgarishlar 
sodir bo‘lgan. Avvalo, bu o'zgarishlarni amfibiyalarning bosh 
ske-leti ko‘pchilik baliqlarning bosh skeletidan xondral va teri 
suyaklarining yaxshi rivojlanmaganligidan, autostiliya qisman 
eshitish va qisman til osti apparatiga aylangan, o ‘zgargan til
93

---

osti va jabra yoylarining bo‘lishidan jabra qopqog‘ining reduksi- 
yalanganligidan bilsa bo‘ladi. Binobarin, ko'pchilik amfibiya- 
larda jabra apparatining yo‘qolishi, birinchi eshitish suyakcha- 
larining va til osti skeletining paydo bo‘lishi visseral skeletda 
sodir bo"lib, bu hayvonlarning yarim quruqlikda yashashi bi­
lan bog‘liqdir.
Q uyida baqaning bosh skeleti tuzilishi bilan tanishib 
chiqamiz (54-rasm).
Baqaning bosh skeleti ikki bo‘limga: