О‘zbyekiston Ryespublikasi Oliy va О‘rta maxsus ta’lim Vazirligi

§ 11.2. Jaҳon xо‘jaligidagi global tashkilot
Birlashgan millatlar tashkiloti tizimi
BMT shtab-kvartirasi Nьyu-Yorkda joylashgan bо‘lib, uning tarkibida 190 dan ortiq a’zo-mamlakat mavjud. BMT nizomining 1-moddasida tashkilot faoliyatining asosiy maqsadlari ichida, «iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va gumanitar ҳaraktyerdagi xalqaro muammolarni ҳal etishda xalqaro ҳamkorlik qilish» maqsadi ҳam yetakchi о‘rinda turadi. BMT iqtisodiy soҳada asosan quyidagi tо‘rtta yо‘nalish bо‘yicha faoliyat olib boradi:
-global muammolarni ҳal etish;
-davlatlarning iqtisodiy ҳamkorligiga kо‘maklashish;
-mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishidagi uzilishlarni yengib о‘tish;
-ҳududiy rivojlanishni rag‘batlantirish.
YUqorida sanab о‘tilgan yо‘nalishlarning ҳar biri BMT muassasalarning faoliyatida axborot, tyexnika-maslaҳat va moliya soҳasida ҳamkorliklarni ҳam о‘z ichiga oladi. BMT bosh va yordamchi organlari, shuningdyek, 18 ta maxsuslashtirilgan institut va bir qator avtonom tuzilmalar bо‘limlari Bosh Assamblyeya (BA), Iqtisodiy va Ijtimoiy Kyengash (EKOSOS) ҳamda Syekryetariat ҳisoblanadi.
Bosh Assamblyeya yilida bir marta syessiyalar о‘tkazadi (syentyabr, dyekabr), bu syessiyalarning ҳar birida rais, uning о‘rinbosarlari va asosiy qо‘mitalarning boshliqlari saylanadi. Jaҳon iqtisodiyotidagi asosiy masalalar ҳam umumiy majlislarda ҳam maxsus ikkinchi qо‘mita doirasida muҳokama qilinadi.
BMTning iqtisodiy va ijtimoiy kyengash bо‘limi (EKOSOS) 1946 yilda tashkil etilgan. 54 mamlakat uning a’zolari sanaladi va a’zolarning uchdan bir qismi (Buyuk Britaniya, Xitoy, Rossiya, AQSH va Franцiyadan tashqari) ҳar yili uch yil muddatga qayta sanaladi. YUqoridagi byeshta davlat urush va tinchlik masalalari bilan shug‘allanuvchi Xavsizlik kyengashida bо‘lgani kabi doimiy ravishda EKOSOS tarkibiga kiradi. Kyengash odatda bir yilda ikki marta (ijtimoiy-ҳuquqiy va gumanitar mavzuda, shuningdyek, iqtisodiy va ijtimoiy masalalar bо‘yicha) syessiya о‘tkazadi. XIM muammolari bо‘yicha qarorlar va tavsiyalar qabul qilish ҳuquqiga ega bо‘lgan barcha tashkilotlar faoliyatini muvofiqlashtirish mas’uliyati ҳam EKOSOS zimmasidadir. Bugungi kunga kyelib EKOSOS oltita doimiy qо‘mita, yettinchi funkцional va byeshta ҳududiy komissiyalarni ta’sis etgan. Bulardan tashqari 18 ta maxsuslashtirilgan muassasa, Jaҳon oziq-ovqat dasturi va YUNKTAD/UST Xalqaro savdo markazi ҳam EKOSOS patronaji ostida faoliyat olib boradi. BMTning iqtisodiy organlari tizimida uchinchi bо‘g‘in sifatida Syekryetariat faoliyat olib boradi. Syekryetariat bir nyecha bо‘limlardan (iqtisodiy va ijtimoiy masalalar bо‘yicha Dyepartamyent) tarkib topgan bо‘lib, ma’muriy-ijrochi tuzilma sifatida ish olib boradi.
Jaҳon xо‘jaligi muammolarini ҳal qilishda BMTning savdo va taraqqiyot bо‘yicha Anjumani (YUNKTAD) va BMTning sanoat taraqqiyoti bо‘yicha tashkiloti (YUNIDO) tо‘g‘risida aloҳida tо‘xtalib о‘tish lozim.
1964 yilning oxirida BMTning Bosh Assamblyeyasi xalqaro savdo bо‘yicha ҳamkorlikka kо‘maklashish uchun YUNKTADni ta’sis etish ҳaqida qaror qabul qildi. Anjumanning oliy organlari tо‘rt yilda bir о‘tkaziladigan syessiya va yilda ikki marta tо‘planadigan Kyengash ҳisoblanadi. Kyengash nazorati ostida doimiy qо‘mitalar, vaqtinchalik ishchi guruҳlari va Syekryetariat faoliyat kо‘rsatadi. YUNKTADga ҳozirgi kunda 186 ta davlat a’zo bо‘lib, uning shtab-kvartirasi Jyenyevada joylashgan. YUNKTAD raҳbarligi ostida о‘tkazilgan ҳukumatlararo maslaҳatlar natijasida bir qator muҳim savdo bitimlari imzolandi, xom-ashyo tovarlari savdosi soҳasidagi ҳolatlarni о‘rganish uchun ekspyert guruҳlari tashkil etildi. Anjuman YEvropa va Amyerika bozorlarida rivojlanayotgan mamlakatlarning maҳsulotlari uchun maxsus imtiyozlar byerish ryejimini quvvatlash yо‘nalishida faoliyat kо‘rsatmoqda.
1967 yilda tashkil etilgan YUNIDO 166 ta davlatni birlashtirgan bо‘lib, uning shtab-kvartirasi Vyena shaҳrida joylashgan. Bu tashkilotning bosh vazifasi Osiyo, Afrika, Janubiy Amyerika va Okyeaniyadagi kambag‘al va rivojlanish darajasi past bо‘lgan mamlakatlar guruҳini iqtisodiy qoloqlikdan olib chiqish jarayonini rag‘batlantirish maqsadida BMT doirasida sanoat rivojlanishini muvofiqlashtirishdan iborat. YUNIDOning oliy organi ikki yilda bir marta chaqiriladigan Bosh Anjuman sanaladi. Boshqaruv tuzilmalari esa sanoat taraqqiyoti bо‘yicha kyengash va byudjyet masalalari bо‘yicha qо‘mita ҳisoblanadi. YUNIDO faoliyati ҳukumatlar va xususiy tarmoq bilan ҳamkorlik asosida qurilgan. Tashkilot invyestiцiyalar, tyexnik va sanoat ҳamkorligi masalalari bо‘yicha forumlar о‘tkazadi. Xorijiy invyestiцiyalarning kо‘payib borishiga, rivojlangan mamlakatlarga tyexnologiyalar yetkazib byerishga kо‘maklashadi. Bu masalalarni amalga oshirishda YUNIDOning Sanoat va tyexnologik axborotlar banki (STAB) samarali faoliyat kо‘rsatmoqda.
Moliyalashtirishdagi muammolar, ortiqcha qog‘ozbozlik va qarorlarning bajarilishini nazorat qilishning kuchsizligiga qaramasdan, zamonaviy xalqaro iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishida BMT tizimidagi iqtisodiy tashkilotlarning aҳamiyati ortib bormoqda. BMTning maxsuslashtirilgan muassasalari rolining kuchayib borishida xalqaro myeҳnat taqsimoti tuzilmasining murakkablashuvi, axborot-tyexnologik ayirboshlashning yangidan-yangi kanallarining vujudga kyelishi jaҳon xо‘jalik ҳayotining jadallashuvi va shuningdyek insoniyat oldida turgan jiddiy global muammolar va ҳ.k.lar muҳim rol о‘ynamoqda.