§ 11.3. Iqtisodiy ҳamkorlik va rivojlanish tashkiloti. Ҳududiy iqtisodiy tashkilotlar BMT doirasiga kirmaydigan iqtisodiy tashkilotga 1961 yilda tashkil topgan, shtab-kvartirasi Parijda joylashgan Iqtisodiy Ҳamkorlik va Taraqqiyot tashkilotini (IҲTT) kiritish mumkin. IҲTT ikkinchi jaҳon urushidan kyeyin AQSHning moliyaviy yordamidan samarali foydalanish va kо‘ҳna qit’adagi tiklanish jarayonini muvofiqlashtirish maqsadida tashkil etilgan. YEvropa iqtisodiy ҳamkorlik tashkilotining vorisi ҳisoblanadi. «Boylar klubi», jaҳon iqtisodiyotining «aql markazi» dyeb ataluvchi IҲTT ҳozirgi kunda jaҳonning iqtisodiy jiҳatdan eng rivojlangan 29 ta mamlakatini о‘z tarkibiga birlashtirgan. CHunonchi, bu tashkilotga a’zo-mamlakatlar ҳissasiga jaҳon tovar va xizmatlar ishlab chiqarishning 2/3 qismi tо‘g‘ri kyeladi.
IҲTTning oliy kyengashi bо‘lib, uning tarkibiga ҳar bir a’zo-mamlakatdan bittadan vakil kiradi. Kyengash a’zolar oyda bir marta Bosh kotib raisligida uchrashishadi. Bundan tashqari Kyengash vazirliklar (tashqi ishlar vazirligi, moliya vaziligi, iqtisodiyot vazirligi kabilar) miqyosda yillik majlislarni ҳam о‘tkazib turadi. Doimiy asosda ish yurituvchi Ijroiya qо‘mitaning asosiy vazifasi IҲTT faoliyatini nazorat qilish va Kyengash majlislarini tayyorlashdan iborat. 200 dan ortiq qо‘mitalar, ishchi guruҳlari va ekspyert komissiyalarini ijtimoiy-iqtisodiy ҳaraktyerda bо‘lgan kyeng doiradagi masalalar bilan ҳam shug‘ullanadi.
IҲTT tuzilmasi ҳaqida fikr bildirilganda albatta YEvropa va о‘tish davri iqtisodiyotli mamlakatlar о‘rtasida ҳamkorlik markazini eslatib о‘tish joizdir. Bu markaz 1990 yilda tashkil etilgan bо‘lib, IҲTT va SHarqiy YEvropa mamlakatlari о‘rtasidagi aloqalarni muvofiqlashtirib turadi. IҲTT faoliyatidagi eng muҳim jiҳat – bu tashkilotga a’zo-mamlakatlar ҳukumatlari о‘rtasida iqtisodiy va ijtimoiy, siyosiy muammolari bо‘yicha fikr almashishni yо‘lga qо‘yishdir. Kapital va xizmatlarning erkin ҳarakatini ta’minlash, poraxо‘rlikka qarshi kurash kabilar tо‘g‘risidagi qonunlar bu say-ҳarakatlarning samarasidir. Ҳozirgi kunda IҲTTning amaliy vazifalari sifatida quyidagilarni kyeltirish mumkin:
-bolalar va ayollar myeҳnati, maҳsulot baҳosini ataylab pasaytirish kabilar g‘irrom raqobatni chyegaralash yо‘llarini izlash;
-myeҳnatni ҳimoyalash bо‘yicha bо‘yicha barcha mamlakatlar uchun yagona bо‘lgan mye’yoriy ҳujjatlar tо‘g‘risida konvyenцiya qabul qilish;
-global miqyosda byevosita chyet el invyestiцiyalarni byerish ryejimini tartibga solish (Invyestiцiyalar tо‘g‘risida kо‘p tomonlama kyelishuv loyiҳasi kompaniyalarga, о‘zlarini nuqtai nazaricha, ҳukumatning noxolis invyestiцion siyosati bilan tortishish imkoniyatini byeradi);
-sanoat korxonalari faoliyatini ekologik jiҳatdan xalqaro nazoratini amalga oshirish.
Jaҳonda intyegraцion jarayonlar – YEI, NAFTA, MYERKOSUR, MDҲ kabilar bilan tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri bog‘liq bо‘lmagan о‘nlab ҳududiy miqyosdagi xalqaro iqtisodiy tashkilotlar mavjud. Ularning faoliyat kо‘rsatish myexanizmlarini о‘rganish maqsadida biz G‘arbiy yarim shar va Afrika qit’asidagi muҳim aҳamiyatga ega bо‘lgan Amyerika davlatlari tashkiloti (ADT) va Afrika Birdamlik Tashkiloti (ABT) tо‘g‘risida batafsil tо‘xtalib о‘tamiz.
Amyerika davlatlari tashkiloti (ADT) 1948 yilda Bogota shaҳrida (Kolumbiya) о‘tkazilgan Amyerika davlatlarining 9-chi xalqaro Anjumanida tashkil etilgan bо‘lib, о‘z tarkibiga 35 davlatni birlashtirgan. SHtab-kvartirasi Vashingtonda joylashgan. Tashkilotning faoliyati nafaqat iqtisodiy, balki siyosiy ҳaraktyerga ҳam ega. 60-yillarda «Sovuq urush» davri siyosati о‘tgach, iqtisodiy masalalar bu tashkilot faoliyatidan oldingi о‘ringa chiqdi. ADTning oliy bosh organi Bosh Assamblyeya ҳisoblanadi, yilda bir marta chaqiriladigan syessiyalarda eng jiddiy masalalar bо‘yicha qarorlar qabul qilinadi. Doimiy Kyengash tashkilotning barcha joriy faoliyatiga raҳbarlik qiladi va nazoratni amalga oshiradi, shuningdyek, doimiy qо‘mitalar va ishchi guruҳlarga tayangan ҳolda Bosh Assamblyeyaning syessiyalarini tayyorlaydi. A’zo mamlakatlar о‘rtasida ҳamkorlikni rivojlantirishga kо‘maklashishga qaratilgan Amyerika davlatlararo iqtisodiy va ijtimoiy kyengashi ҳam muҳim aҳamiyat kasb etadi.
1994 yilda Amyerika qit’asidagi 34 mamlakat (Kubadan tashqari) davlat va ҳukumat raҳbarlarining uchrashuvda «taraqqiyot va rivojlanish» maqsadida ҳamkorlik tamoyillari: dyemokratiya, erkin savdo va amyerikada barqaror rivojlanish tо‘g‘risida dyekloraцiya» qabul qilindi. Ushbu anjuman qatnashchilari kyelajakda – 2005 yildan sо‘ng Panamyerika erkin savdo ҳududini tashkil etishga qaror qilishdi. Afrika Birdamlik Tashkiloti 1963 yilda Addis-Abyeba shaҳrida (Efiopiya) о‘tkazilgan Afrika davlatlari raҳbarlarining bu tashkilotning shtab-kvartirasi ҳam shu shaҳarda joylashgan bо‘lib, unga Afrikaning dyeyarli barcha davlatlari a’zo bо‘lgan (Marokkodan tashqari). ABT faoliyati ADTdagi kabi komplyeks ҳarakatiga ega, iqtisodiy masalalar ҳmisha boshqaruv tuzilmalari diqqat markazida turadi. ABTning oliy organi Davlat va ҳukumat raҳbarlari Assamblyeya ҳisoblanib, u yilda bir marotaba syessiyalar о‘tkazadi. Tashkilotning boshqa muassasalari ichida Afrika davlatlarining iqtisodiy rivojlanishiga kо‘maklashish yuzasidan byevosita mas’ul bо‘lgan Iqtisodiy va ijtimoiy komissiya syezilarli mavqyega ega.
ABT ҳududiy siyosatiga tavsif byerganda, 1991 yilda a’zolar-mamlakatlar tomonidan qabul qilingan Afrika iqtisodiy ҳamjamiyatini tashkil etish tо‘g‘risidagi bitimni eslatib о‘tish kyerak. Bu jarayonning umumiy davomiyligi 34 yilga mо‘ljallangan bо‘lib, u olti bosqichdan iborat. Xullas, jaҳon iqtisodiyotidagi ushbu ҳududiy iqtisodiy tashkilotlar global miqyosdagi tuzilmalar bilan birgalikda mamlakatlarga milliy chyegaralanganlikni yengib о‘tish, xо‘jalik aloqalarini jadallashtirish va XX-XXI asrdar bо‘sag‘asida insoniyat duch kyelayotgan juda kо‘p muammolarni ҳal etish uchun ҳarakatlarni birlashtirish imkonini byeradi.
SHunday qilib, jaҳon iqtisodiyotida faoliyat kо‘lami va soҳasi turli tuman muassasalarni о‘z ichiga oluvchi xalqaro iqtisodiy tashkilotlar XIM tizimida vaqt о‘tgan sayin yanada aҳamiyatliroq bо‘lib bormoqda. Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar ichida BMt tizimiga kiruvchi tuzilmalar (EKOSOS, YUNKTAD, YUNIDO va boshqalar) markaziy о‘rinni egallaydi. BMt doirasidan tashqari juda kо‘p nufо‘zli, lobrо‘li global va ҳududiy miqyosdagi tashkilotlar ҳam mavjud bо‘lib, ushbu tashkilotlar jaҳon iqtisodiyotida kyeng doirada faoliyat kо‘rsatmoqda.
