О‘zbyekiston Ryespublikasi Oliy va О‘rta maxsus ta’lim Vazirligi

§ 11.5. JSTning tashqi savdo opyeraцiyalarini tartibga solish uslublari
Jaҳon amaliyotida tashqi savdo opyeraцiyalarini tartibga solishni tarif va notarif uslublari mavjud bо‘lib, ularni qay mye’yorda va qay kо‘lamda qо‘llanilishi ҳar bir davlatning tashqi iqtisodiy siyosati va tashqi iqtisodiy faoliyatidagi asosiy yо‘nalishlari bilan byelgilanadi. JST talablariga kо‘ra barcha tashqi savdo opyeraцiyalari imkon qadar tariflar yordamida, ya’ni bojxona bojlari asosida tartibga solishni maqsadga muvofiq.
JST tashkil etilgunga qadar GATT 1960-yillar oxirlarida notarif uslublarni tashqi savdo opyeraцiyalarini tartibga solishda qо‘llanilishi “xalqaro savdoni erkin oqimiga tо‘sqinlik qiluvchi, tarifdan о‘zga barcha choralar”-dyeb e’tirof etgan. Ularni turkumlash va tyegishli guruҳlarga ajratish bо‘yicha ҳozirgi kungacha xalqaro miqyesda kyelishilgan va tasdiqlangan umumiy bir qoida yо‘q. SHu tufayli tashqi savdoni davlat tomonidan notarif uslublar asosida tartibga solishda xalqaro (univyersal) mye’yeriy xujjat mavjud emas.¹⁶
JST, xalqaro savdo palatasi, BMTning savdo va rivojlanish bо‘yicha Konfyeryenцiyasi, Jaҳon taraqqiyot va tiklanish banki, AQSH tarif komissiyasi ҳamda turli olimlarning notarif uslublarini turkumlashga о‘zgacha yendashuvlari mavjud. BMTni savdo va rivojlanish konfyeryenцiyasi tashqi savdodagi notarif uslublarni (notarif chyeklovlarni) quyidagi turkumlarga bо‘ladi va u umuman olganda JSTning turkumlashiga mos kyeladi:
a) paratarif uslublar
b) narxlarni nazorat etish choralari
s) moliyaviy choralar
d) miqdoriy nazorat choralari (kvotalash)
ye) avtomatik liцyenziyalash choralari
i) monopolistik choralar
f) tyexnik choralar


Paratarif uslublar о‘z mazmuniga kо‘ra tyegishli davlat ҳududida xorijiy tovarlarni kiritish chog‘idan bojxona bojlaridan tashqari mavjud bо‘lgan barcha tо‘lovlar, soliqlar, akцizlardan tarkib topgan bо‘lib, bojxona yoki boshqa savdoni nazorat etuvchi organlar tomonidan undiriladi. Bir kо‘rishdan ular bojxona bojlari singari qо‘llanilsada, iqtisodiy mazmuniga kо‘ra notarif uslublar sanaladi. Masalan, qо‘shimcha qiymat solig‘i (QQS), akцizlar, bojxona undiruvlari, ichki soliqlar, maxsus maqsadli tо‘lovlar. Ular ichida QQS, akцizlar juda kyeng qо‘llanilsada, ayrim davlatlarda esa о‘zgacha tarzdagi tо‘lovlar, soliqlar tarzida byelgilangan.
Masalan, Avstriyada “Eksportni rivojlantirish fondiga yig‘im”, Daniyada “Atrof muҳit ҳimoyasi uchun yig‘im”, SHvyeцiyada “О‘simliklarni ҳimoyalash uchun soliq”, Finlandiyada “CHiqindilarga kurash uchun yig‘im” va boshqa shu kabi yig‘im va soliqlar shular jumlasidandir. Umuman olganda paratarif uslublar tyegishli mamlakatning yalpi bojxona ryejimiga bilvosita ta’sir о‘tkazadi.
Narxni nazorat etish choralari-import qilinayotgan tovarlar narxini sun’iy kamaytirishiga yeki eksportyer davlatdagi eksport subsidiyalariga qarshi byelgilangan barcha turdagi chora tadbirlarni о‘z ichiga oladi. Bu ҳolat kо‘pgina importyor davlatlarga jaҳon eksport narxlaridan past narxlarda tovarlar kiritilishida uchraydi va antidyemping tо‘lovlari (poshlinalarni) qо‘llanilishini kyeltirib chiqaradi.
GATTning 1994 yillarda qabul qilingan VI- moddasiga (odatda u “Antidyemping Kodyeksi” dyeb ataladi) kо‘ra, dastlab dyemping ҳolatini (faktini) aniqlash uslubi orqali antidyemping tо‘lovlari (poshlinalarni) qо‘llash yuridik jiҳatdan asoslanishi lozim. SHundan sо‘ng, antidyemping tо‘lovlarni (poshlinalarni) qо‘llash uchun tyegishli tyekshiruvlar о‘tkaziladi va u ҳaqiqatda importyor davlatning tyegishli tarmog‘i uchun moddiy zarar yetkazganligini aniqlash kyerak.
Kо‘plab davlatlar о‘rtasidagi savdo-sotiq opyeraцiyalarida antidyemping tyekshiruvlari taҳlili shuni kо‘rsatadiki, kо‘pgina ҳolatlarda “dyempingdagi ayblov” tо‘liq isbotlanmay qoladi. Lyekin, ushbu tyekshiruvlarni boshlanish jarayonining о‘zi davlatlar о‘rtasidagi savdo-sotiq munosabatlariga, ayniqsa yirik eksportyor va importyor tashkilotlar о‘rtasiga sovuqchilik tushiradi.
Bundan tashqari, kо‘p davlatlar eksportga kо‘mak byerish maqsadida dotaцiyalar, soliq imtiyozlari, imtiyozli tariflar va boshqa turdagi moliyaviy vositalar bilan protyenцionistik siyosati tadbirlarini amalga oshiradilar. “YAngi protyekцionizm” dyeb nom olgan ushbu choralarni qо‘llash tartibi JST doirasida qabul qilingan “Subsidiyalar va kompyensaцion poshlinalar tо‘g‘risidagi Bitim”da о‘z aksini topgan.
Moliyaviy choralar- valyuta opyeraцiyalarini amalga oshirishning о‘ziga xos qoidalari tarzida tashqi savdo aloqalarida qо‘llaniladi. (Masalan, tashqi savdo opyeraцiyalaridan olingan valyuta tushumining bir qismini albatta sotish tartibi).
Miqdoriy nazorat choralari (kvotalash) tyegishli mamlakatga muayyan tovarlarni kiritish va chiqarishdagi miqdoriy chyegaralarni qо‘llanilishida о‘z ifodasini topadi.
GATTning 1994 yilda qabul qilingan xujjatlarida miqdoriy choralarni amaliyotda qо‘llanilishidan voz kyechish-jaҳondagi tyegishli iqtisodiy munosabatlarni erkinlashtirish omili sifatida byelgilangan bо‘lsada, u yoki bu tovar bо‘yicha miqdoriy chyeklovlarni qо‘llashga ruxsat etilgan. SHu tufayli, kо‘pgina davlatlar, mamlakatning tо‘lov balansida muvozanatni saqlash, ichki bozordagi raqobatni ta’minlash maqsadlarida miqdoriy chyeklov (kvotalash) choralarini qо‘llaydilar. Kо‘p ҳollarda u import qilinayotgan tovarning fizik miqdori bо‘yicha chyeklov, (xususan tonna, dona, myetr va ҳ.k.) yoki tovarlar guruҳi bо‘yicha pul miqdoridagi chyeklov (masalan, 5 mln. AQSH dollari ҳajmida) byelgilandi.
Avtomatik liцyenziyalash choralari, tyegishli tovarni mamlakatga kiritish va chiqarishda muayyan xujjat-liцyenziyaning mavjud bо‘lishini talab etadi. Liцyenziyalash kiritilishi bilan tovarlar savdosini monitoring qilish, kuzatish imkoni vujudga kyeladi. Odatda liцyenziyalashning avtomatik tarzda amalga oshirilishi kо‘pgina davlatlar tajribasida kyeng qо‘llanildi. JST doirasida “Importni liцyenziyalash tadbirlari tо‘g‘risidagi Bitim” (Importni liцyenziyalash Kodyeksi) mavjud bо‘lib, u import liцyenziyalarini byerishdagi rasmiyatchiliklarni soddalashtirish va unifikaцiyalashtirishga qaratilgan.
Monopolistik choralar tarkibiga davlatning rivojlanish bosqichida ichki va tashqi savdo tizimini davlat qо‘lida saqlanishiga oid bо‘lgan tashkiliy jarayonlar kiradi. Tashqi savdoga davlat monopoliyasi u yoki bu tovar guruҳiga yoki barcha tizimga ҳam taaluqli bо‘lishi mumkin. Bunda ushbu tadbirlar ma’naviy asoslar, siҳat-salomatlikni saqlash (masalan, alkogolь va tamaki maҳsulotlariga nisbatan), aҳolini uzluksiz dori-darmon bilan ta’minlash, oziq-ovqat bо‘yicha xavfsizlik (masalan, don maҳsulotlariga nisbatan), sanitariya-vyetyerinariya nazoratini kuchaytirish maqsadlarida (masalan, oziq-ovaqat va gо‘sht maҳsulotlariga nisbatan) qо‘llanilishi mumkin.
GATTning 1994 yilgi Bosh Bitmining XVII- moddasi tashqi savdoda monopolistik choralar qо‘llanilishini nazarda tutadi va davlat savdo korxonalarining unda faoliyat yuritishini man etmaydi. Lyekin, ular о‘z faoliyatida diskriminaцiyaga yо‘l qо‘ymasliklari va tijorat prinцiplari asosida sifat va narx bо‘yicha mutanosiblikni ta’minlashlari zarurligi aloҳida ta’kidlab о‘tilgan.
Tyexnik choralar yoki tyexnik barьyerlar. Import qilayotgan mamlakat о‘z milliy standartlari asosida xavfsizlik va tovarlar sifatini nazorat etish maqsadida ushbu notarif uslubdan foydalandilar. Ushbu turkumga chyeklovlar muayyan bir standartlar tarzida bо‘lib, eksport qilinayotgan tovarlar sifatini ta’minlash, ishlab chiqarish tyexnologiyasini takomillashtirish, insonlar ҳayoti va xavfsizligini ta’minlash, atrof muҳit ҳimoyasi, milliy xavfsizlik nuqtai nazaridan asoslangan bо‘lishi lozim.
JST doirasida savdoda tyexnik barьyerlar tо‘g‘risidagi Bitimga asosan ҳar qanday davlat majburiy tyexnik standartlarini byelgilashi mumkinligi ta’kidlab о‘tilgan. Xususan, u tovarlarni qadoqlanishi, markirovkasiga ҳam tyegishli bо‘lishi mumkin. Amalda qо‘llanilayetgan tyexnik barьyerlar tyexnik standartlar tarzida maҳsulot sifatining tyexnik mye’yorlarini (masalan, elyektr toki quvvati, kuchlanishi, maҳsulotning milliy о‘lchov birliklar tizimiga mosligi, ekologik zararsizligi va ҳ.k. talablar) ifodalaydi. Tashqi savdoda tyexnik barьyerlarni qо‘llayotgan davlatlar xalqaro standartlar asosida uni byelgilashlari yoki nima asosida kiritilayotganliklari ҳaqida JST syekryetariatiga xabar byerishlari lozim.
Tashqi savdo opyeraцiyalarini tartibga solishda asosiy о‘rinni tarif uslublari xususan, import bojxona tarifi egallaydi. о‘z tabiatiga kо‘ra import bojxona tariflari bir-biriga bog‘langan tо‘rt asosiy elyemyentdan tarkib topadi:

• 
  mamlakatga kiritiladigan tovarlar turkumining (nomyenklaturasi) tizimga solingan tarkibi. Odatda u Bojxona ҳamkorligi Kyengashi tomonidan ishlab chiqilgan va JST/GATT tizimida tan olingan “Tovarlarni tavsiflash va kodlashtirishning komil tizimi” (ingl. Harmonised Commodity Description and Coding System) asosida amalga oshiriladi. Kо‘pgina ҳollarda u sodda tarzda “Tashqi iqtisodiy faoliyat tovar nomyenklaturasi” (ruscha, odatda. TN VED) dyeb ataladi;
  
• 
  bojxona qiymatini aniqlash uslublari va bojlar undirish tartibi. U tyegishli davlatning Bojxona Kodyeksi va Boj tariflari tо‘g‘risidagi qonun va ҳukumatning maxsus qarorlari asosida amalga oshiriladi;
  
• 
  bojlarni kiritish va byekor qilish myexanizmi (tartibi). Bu elyemyentlar ҳam Bojxona kodyeksi, Boj tariflari tо‘g‘risidagi qonun ҳamda ҳukumat yoki qonun chiqaruvchi organlarning maxsus qarorlari asosida amalga oshiriladi;
  
• 
  tovarlarni kyelib chiqish myexanizmini aniqlash qoidalari. JST/GATT ҳamda xalqaro bojxona tashkiloti yо‘riqnomalari, tavsiyalari asosida tovarga qaysi manzilda kо‘proq qо‘shimcha qiymat qо‘shilganligiga asoslanib, unga asosiy ishlab chiqarilgan davlat manzilini byelgilash.
  

SHunday qilib, tashqi savdoni tartibga solish uslublari о‘ta murakkab va о‘zaro bog‘liq bо‘lgan qoida va tartiblar bilan bir qatorda, turli yо‘nalishdagi choralarni о‘z ichiga oladi. Tashqi savdoda tarif va notarif uslublarni qay mye’yorda qо‘llanilishi tyegishli mamlakatning tashqi savdo siyosatiga bog‘liq.