О‘zbyekiston Ryespublikasi Oliy va О‘rta maxsus ta’lim Vazirligi

12-bob. Jaҳon xо‘jaligining globallashuv
jarayonlarida О‘zbyekistonning ishtiroki


§ 12.1. О‘zbyekistonning iqtisodiy saloҳiyati va imkoniyatlari
Butungi kunda mamlakatimiz ulkan tyerritoriyaga, kо‘p millionli aҳolisiga, turli-tuman ryesurslarga ega bо‘lsada, u boshqa mamlakatlar bilan doimiy va byelgilangan iqtisodiy aloqalarga ega bо‘lmasdan turib, yakka ҳolda rivojlanishning yuqori chо‘qqilariga erisha olmaydi.
О‘zbyekistonning jaҳon xо‘jalik aloqalariga qо‘shilish jarayoni ob’yektiv tuzilmaviy shart-sharoitlar yetilgan va tashqi iqtisodiy aloqalarning xо‘jalik myexanizmi isloҳ qilina borgan sari bosqichma-bosqich rivojlanmoqda.
Milliy iqtisodiyotning jaҳon xо‘jaligiga munosib tarzda kirib borishiga yо‘naltirilgan stratyegiya ryespublikaning iqtisodiy saloҳiyatiga asoslanishi ryeal vaziyatidan kyelib chiqqan ҳolda tug‘iladi va u davlatimizni siyosiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy maqsadlariga erishishga qaratilgan.
Jaҳon xо‘jalik aloqalarining moddiy-ashyoviy asoslarini u yoki bu mintaqaviy guruҳlar yoxud ittifoqlarga birlashgan mamlakatlarning intyegraцiyaviy saloҳiyati tashkil qiladi.
Mamlakatning intyegraцion saloҳiyati dyeganda, fikrimizcha, xalqaro iqtisodiy intyegraцiyaning aloҳida tomonlari-sub’yektlari amalga oshiradigan xalqaro ishlab chiqarish-iqtisodiy ҳamkorlik va almashuv pryedmyeti bо‘lgan milliy tabiiy, myeҳnat, ishlab chiqarish, moliya-kryedit, savdo ryesurslari, ilmiy xodimlar va odamlarning aqliy qobiliyati majmuini tushunish zarur. О‘zbyekistonning intyegraцion aloqalarini jadallashtirishga xizmat qiladigan omillar va sharoitlar orasidan ryespublika intyegraцion saloҳiyatining quyidagi aniq-ravshan ustunliklarini sanab о‘tish mumkin:-О‘zbyekistonning YEvroosiyo qit’asidagi qulay gyeostratyegik joylashuvi;

• 
  yer, minyeral-xom ashyo va о‘simliklarning ancha katta zaҳirasi, shuningdyek, qishloq xо‘jaligini rivojlantirish uchun qulay bо‘lgan tyengi yо‘q tuproq-iqlim sharoitlari;
  
• 
  muҳim tashqi savdo va eksport saloҳiyati;
  
• 
  tyegishli davlatlararo koopryeцiyalashuv va birgalikdagi invyestiцiyalar mavjud bо‘lganda ancha qisqa muddatlar ichida tayyorgarlikning yuqori darajasiga ega raqobatbardosh maҳsulot ishlab chiqarishni tashkil qilishga imkon byeradigan yirik ishlab chiqarish saloҳiyati;
  
• 
  insonlar saloҳiyati, tyez kо‘payib borayotgan myeҳnat ryesurslari, shuningdyek, nisbatan arzon (jaҳon miqyosida olib qaraganda) ish kuchining mavjudligi;
  
• 
  rivojlangan ishlab chiqarish infratuzilmasi, birinchi navbatda ryespublikani MDҲning boshqa mintaqalari bilan bog‘lab turadigan, avtomobil va tyemir yо‘l magistrallari, tyelyekommunikaцiya tizimining mavjudligi;
  
• 
  ryespublikada chyet el kapitalini invyestiцiya qilish, о‘zaro foydali tashqi iqtisodiy va intyegraцion ҳamkorlikning yaxshi kafolati bо‘lgan barqaror siyosat.
  
• 
  YUqorida kо‘rsatilgan poziцiyalar bо‘yicha milliy iqtisodiyotning bozor iqgisodiyotiga о‘tayotgan sharoitida mamlakat intyegraцiyaviy saloҳiyatidan samaraliroq foydalanish uchun bu saloҳiyatning ҳozirgi ҳolatiga baҳo byerish kyerak.
  

Birinchi navbatda, bu potyenцialning tarkibiy qismlari bо‘lgan gyeostratyegik joylashuv, tabiiy-xomashyo va myeҳnat ryesurslari, shuningdyek eksport imkoniyatlari kabilarni tavsiflash lozim.
Ryespublika noyob tabiiy boyliklarga, kudratli iqtisodiy va ilmiy-tyexnikaviy, aqliy va ma’naviy saloҳiyatga ega. Tarixning о‘zi О‘zbyekistonning о‘rnini G‘arbni SHarq bilan, Janubni SHimol bilan bog‘laydigan YEvroosiyo yо‘llari chorraҳasida byelgilagan. Bizning Ryespublikamiz YEvroosiyo iqtisodiy va madaniy kо‘prigi bо‘lib xizmat qilishi mumkin. Bu kо‘prik doirasida tovarlar, tyexnologiyalar, sarmoyalar va madaniy qadriyatlarning xarakati va almashuvi uchun yaxshi sharoit yaratilgan.¹⁷
26 milliondan ortiqrok aҳolisi bо‘lgan О‘zbyekiston jо‘g‘rofiy jiҳatidan ҳam, siyosiy jiҳatidan ҳam Markaziy Osiyoning о‘zagini tashkil etadi. Dunyodagi eng qadimiy цivilizaцiyalardan biri mana shu mintaqada paydo bо‘lgan. Qadim zamonlarda Buyuk Ipak yо‘li shu yerdan о‘tgan. Xalqimizning tarixi о‘z ildizlari bilan asrlarga borib taqaladi va uch ming yildan kо‘proq davrni о‘z ichiga oladi. Qadimiy Turon, Movarounnaxr, Turkiston ҳududida ravnaq topgan davlatlar jaҳon madaniyatini rivojlantirishda yorqin iz qoldirgan.
Toshkyent, Samarkand, Buxoro, Xiva shaҳarlari juda qadim zamonlardan dunyoga mashҳur bо‘lgan. Olis asrlarda bu shaҳarlar Xitoydan Ispaniyagacha, YEvropadan Ҳind okyeanigacha aloqa bog‘lagan, Bundan kо‘rinib turibdiki, о‘tmish ajdodlarimiz azaldan tashqi dunyo xalqlari bilan ҳar taraflama xalqaro aloqalarni rivojlantirib kyelgan.
О‘zbyekistonning xalqaro myeҳnat taqsimotida ishtirok etishi va uning jaҳon xо‘jaligi tizimiga intyegraцiyalashuvi, о‘z navbatida uning saloҳiyati, dunyoda tutgan mavqyei bilan xaraktyerlanadi.
О‘zbyekiston tabiiy ryesurslarga boy о‘lka. Mamlakat ҳududida 2 2700 dan ortiq foydali qazilma boyliklari koni mavjud, ulardan 900 ga yaqini о‘zlashtirilgan.
О‘zbyekistonning kyelajagi qimmatbaҳo qazilma boyliklari, rangli va noyob myetallar, organiq yonilg‘ilarning barcha turlari - nyeftь, tabiiy gaz va gaz kondyensati, kо‘mir, uran, qurilish matyeriallarining kо‘plab turlari va boshka konlarni о‘zlashtirish bilan bog‘liq.
Qator foydali qazilmalar - oltin, tabiiy gaz, volьfram, kaliy tuzi, fosforitlar, kaolinlarning aniqlangan zaҳiralari va istiqbolli loyixalari bо‘yicha О‘zbyekiston nafaqat MDҲda, balki dunyo miqyosida ҳam yetakchi о‘rinlarni egallaydi.
О‘zbyekiston kazib olinadigan oltinning umumiy xajmi bо‘yicha dunyoda sakkizinchi о‘rinni, uni aҳoli jon boshiga ishlab chikarish bо‘yicha esa byeshinchi о‘rinni egallaydi; ryespublika 30 ga yaqin oltin konlar aniqlangan. Muruntodagi oltin konlarini (mikdori va sifati bо‘yicha) Kolondayk (AQSH), Vitvatyersrand (JAR), Kolar (Ҳindiston) singari jaҳondagi eng yirik konlar bilan bir qatorga qо‘yish mumkin. Mustaqillik sharofati tufayli, oltin zaҳiralarini о‘zi tasarruf etish imkoniyatiga ega bо‘lgan О‘zbyekiston, jaҳon oltin bozorida ҳam tyeng xuquqli ҳamkor bо‘la olishi mumkin.
Butun Markaziy Osiyo mintaqasi bо‘yicha gaz kondyensati zaҳiralarining 74 %, nyeftning 31 %, tabiiy gazning 40 %, kо‘mirning 55 %i О‘zbyekiston xissasiga tugri kyeladi. Tabiiy gaz qazib olish bо‘yicha ryespublika MDҲ mamlakatlari ichida uchinchi о‘rinda va dunyodagi bu soҳaning kuchli yetakchi 10 mamlakatlari qatorida turadi.
О‘zbyekiston Markaziy Osiyoda va MDҲ doirasida paxta yetishtiruvchi asosiy mamlakat bо‘lib ҳisoblanadi. Agar butun Markaziy Osiyo mamlakatlari 2 mln. tonna paxta tolasi yetishtirsa, uning 1,4 mln. tonnasi о‘zbyek tolasidir. О‘zbyekiston paxta tolasi yetishtirish bо‘yicha dunyoda turtinchi о‘rinda, uni eksport qilish bо‘yicha esa ikkinchi о‘rinda turadi.
О‘zbyekiston gaz uzatish tizimi MDҲ davlatlarining yagona gazquvur tizimiga kiradi. U Markaziy Osiyo, Rossiya va Ukraina kabi YEvropa davlatlariga gaz uzatish tyexnik imkoniyati bilan birgalikda 9 ta bosh gaz transport tarmog‘i nafaqat О‘rta Osiyo uchun, MDҲning YEvropa kismi davlatlari va Kavkazorti uchun ҳam umumdavlat aҳamiyatiga ega.
Ryespublikada yuk va yо‘lovchilarni mamlakat ichkarisida va tashqari tashishni MDҲ, yaqin va uzok xorij mamlakatlari bilan iqtisodiy aloqalarni ta’minlovchi tarmoklangan transport tizimi shakllandi. О‘zbyekiston Kozog‘iston ryespublikasi bilan mustaҳkam transport aloqasiga ega. Bu aloqa orqali ryespublikamizning Rossiya, Xitoy, Osiyoning boshka davlatlari va Tinch okyeani ryegioni avtoyо‘llariga chiqishi ta’minlanadi. О‘zbyekistonning byevosita ishtirokida Transosiyo magistralining bir qismi ҳisoblangan, Janubiy-SHarqiy Osiyoni G‘arbiy YEvropa bilan tutashtiradigan va Transsibirь magistralidan 1500 km qisqa bо‘lgan Tajan-Syeraxs-Mashxad yangi yо‘li ishga tushirildi. SHu bilan bir qatorda О‘zbyekiston va Markaziy Osiyo mamlakatlariga Poti porti orqali YEvropa bilan bog‘lanish imkoniyatini byeruvchi Turkmaniston va Transkavkaz yо‘li orqali о‘tgan transport yо‘lagi о‘zlashtirildi.
Ryespublika avtomobilь yо‘llari tarmog‘i rivojlanishining asosiy kо‘rsatkichlari bо‘yicha MDҲ mamlakatlari orasida yetakchi о‘rinda turadi. Mavjud avtomobilь yо‘llari ryespublika ҳududdi orqali Kirgiziston, Turkmaniston, Tojikiston, Afg‘oniston, ular orqali esa Pokiston, Ҳindiston, Eron, Janubi-SHarqiy Osiyo davlatlari yо‘llariga tranzit yuk va yо‘lovchilarning uzluksiz о‘tishini ta’minlaydi.
О‘zbyekiston milliy aviakompaniyasi Boing- 747, A-310, Il-86, TU-154 va boshqa shu kabi zamonaviy ҳavo laynyerlariga va maҳalliy yо‘llarga mо‘ljallangan kо‘p miqdordagi ҳavo kyemalariga ega.
Xozirgi vaqtda О‘zbyekiston MDҲning bir nyecha yirik shaҳarlari va jaҳonning 20ta davlati:AQSH, Gyermaniya, Buyuk Britaniya, SHvyeyцariya, Ҳindiston, Turkiya, Saudiya Arabistoni, Isroil, Janubiy Koryeya, Singapur va boshqa davlatlar bilan byevosita xavo yо‘llari orqali bog‘langan.
Mavjud transport va tyelyekommunikaцion tarmoklarning rivojlanishi, О‘zbyekistonning dunyo mikyosidagi nufuzini oshirmokda va uning xalqaro aloqalarini yanada kuchaytirmokda.
Sayoҳatni rivojlantirish uchun imkoniyatlarimiz juda katta. Ryespublika ҳududida 4 mingdan ortiq mye’morlik yodgorliklari mavjud. Ularning kо‘plarini YUNYESKO о‘z muҳofazasiga olgan.
О‘zbyekistonning xalqaro bozorga mustaqil sur’atda chiqishi va dunyo xо‘jaligiga intyegraцiyalashuvi sharoitlarida uning boshlang‘ich iqtisodiy saloҳiyati jaҳon xо‘jaligiga samarali qо‘shilish istiqbollariga umid qilish imkonini byeradi.