О‘zbyekiston Ryespublikasi Oliy va О‘rta maxsus ta’lim Vazirligi

§ 10.6. Osiyo-Tinch okyeani mintaqasida intyegraцion jarayonlarning xususiyatlari
Osiyo-Tinch okyeani mintaqasi intyegraцion jarayonlarining uchinchi eng yirik markazi ҳisoblanadi.
Dyeyarli 30 yil mobaynida Janubi-SHarkiy Osiyo mamlakatlari uyushmasi (ASYEAN) muvaffaqiyatli faoliyat kо‘rsatmokda. Unga Osiyodagi tо‘rtta "ajdaxodan biri — Singa­pur, shuningdyek, "yangi tо‘lqin" — yangi industrial mamlakatlar — Malayziya, Indonyeziya, Tailand, Brunyey va Filippin kiradi. Ushbu guruҳ doirasida о‘zaro ҳamkorlikning muvaffaqiyati ASYEAN katnashchilari bо‘lgan kо‘pchilik mamlakatlarning shiddatli iqtisodiy о‘sishi, ular rivojlanishini taqqoslash mumkinligi, yaxshi yо‘lga qо‘yilgan va uzoq, tarixiy an’analarga ega bо‘lgan о‘zaro savdo aloqalarining mavjudligi, shu­ningdyek, ҳamkorlik shakllarining tartibga solinishi bilan mustaҳkam bog‘liqdir. ASYEAN ryejalarida 2000 yilgacha qatnashchi mamlakatlar bojxona poshlinalarini 38 ming turdagi tovarlar bо‘yicha о‘rtacha 5 foizga pasaytirish ryejasi mavjud edi. 1995 yil oxirida 2000 yilda, voqyealar kо‘ngildagidyek rivojlangan takdirda 2002 yilda erkin savdo znasi barpo etish tо‘g‘risida qaror qabul qilingan edi.
SHarqiy Osiyoda iqtisodiy intyegraцiyani rivojlantirish istikbollari kо‘p jixatdan Osiyo-Tinch okyeani iqtisodiy ҳamjamiyatini tashkil etish bilan bog‘liqdir. Osiyo-Tinch okyeani iqtisodiy ҳamjamiyati mintaqaning 21 davlatini birlashtiruvchi ҳukumatlararo birlashmadir.
Osiyo-Tinch okyeani iqtisodiy ҳamjamiyati 1989 yilda Avstraliyaning taklifi bilan Tinch okyeani xavzasida iqtisodiy ҳamkorlikni rivojlantirish maqsadida tashkil etilgan edi. Dastlab unga 12 mamlakat: Avstraliya, Brunyey, Kanada, Indo­nyeziya, YAponiya, Malayziya, YAngi Zyellandiya, Filippin, Sin­gapur, Janubiy Koryeya, Tayvan va AQSH kirdi. Kyeyingi yillarda unga Xitoy, Gonkong (Syangan), Tayvan, Myeksika, CHili, Papua-YAngi Gvinyeya, 1998 yilda Vьyetnam, Pyeru va Rossiya qо‘shildi.
Osiyo-Tinch okyeani iqtisodiy ҳamjamiyati rasman maslaxat maqomiga ega, biroq uning ishchi organlari doirasida savdo, invyestцiiya va moliya faoliyatini yuritishning minqtakaviy qoidalari byelgilanadi, u yoki bu soxalarda ҳamkorlik masalalari bо‘yicha tarmoq vazirlari va ekspyertlarning uchrashuvlari о‘tkaziladi.
1993 yilda Osiyo-Tinch okyeani iqtisodiy ҳamjamiyati yetakchilarining birinchi uchrashuvi bо‘lib о‘tdi (Sietl, AKSH). Uchrashuv davomida mintaqada avj olayotgan intyegraцiya jarayonlaridan foyda kо‘rish notо‘g‘ri taqsimlanishi yuzasidan jiddiy tafovutlar borligi aniqlandi. Ekspyertlarning fikricha, Osiyo-Tinch okyeani iqtisodiy ҳamjamiyatida savdoni erkinlashtirish a’zo mamlakatlarning ryeal daromadlari 2 foizga о‘sishiga olib kyelishi kyerak. Biroq foydani birinchi navbatda eng raqobatbardosh mamlakatlar oladilar.
Osiyo-Tinch okyeani mintaqasida iqtisodiy intyegraцiya jarayonlariga baxo byerar ekan, kо‘pchilik mutaxassislar uning rivojlanishining о‘ziga xos shart-sharoiti va о‘ziga xosligini kо‘rsatadilar. Osiyo-Tinch okyeani mintaqasi intyegraцiya jarayonining asosiy xususiyatlariga quyidagilarni kiritish mumkin:
— birinchidan, Osiyo-Tinch okyeani iqtisodiy ҳamkorligi tashkilotidagi intyegraцiya jarayoni davlatlararo ҳamkorlik uchun nyegiz yaratuvchi transmilliy korporaцiyalarning yetakchilik roli sharoitida yuz byermokda;
- ikkinchidan, intyegraцiya jarayoni iqtisodiy rivojlanishi darajasi jiddiy ravishda turlicha bо‘lgan, madaniy va ijtimoiy-siyosiy tizimlari xar xil bо‘lgan mamlakatlarni qamrab oladi. Osiyo-Tinch okyeani iqtisodiy ҳamkorligining noyobligi shundaki, unda XX asrning ikki buyuk iqtisodiy davlati — AQSH va YAponiya, shuningdyek, XXI asrning iqtisodiy giganti — Xitoy birlashadi.
YAponiyaga kyelganda esa, Osiyo-Tinch okyeani iqtisodiy ҳamjamiyati intyegraцiya tipidagi yagona xalqaro tuzilma ҳisoblanadi. Osiyo-Tinch okyeani iqtisodiy xamjamiyatigaо‘ munosabatlari uncha oddiy bо‘lmagan qulay tashqi shart-sharoitlarni talab etuvchi XXR va Tayvan kirishini qayd etish muҳimdir;

• 
  uchinchidan, Osiyo-Tinch okyeani mintaqasi kо‘lamidagi in­tyegraцiya sub mintaqaviy ittifoqlarni (ASYEAN, NAFTA, Janubiy Tinch okyeani forumi va boshqalar) о‘z ichiga oladi, ya’ni intyegraцiyaning turli darajalariga yul qо‘yadi, masalan, tashqi savdoni erkinlashtirish darajasi bо‘yicha;
  
• 
  tо‘rtinchidan, ATES va Osiyo-Tinch okyeani mintaqasida Tinch okyeani "ochiq" ryegionalizmi mafkurasi mintaqaviy intyegraцiyani iqtisodiy globalizm elyemyenti sifatida qaraydi. Bunda jaҳon iqtisodiyoti evolyuцiyasi mintaqaviy iqtisodiy ittifoklarning asta-syekin birlashishi va о‘zaro bir-biriga qо‘shilish jarayoni sifatida qaraladi. "Ochiq rye­gionalizm" konцyepцiyasi, shuningdyek, Tinch okyeani mintaqasi ichida tovarlar, sarmoyalar, ish kuchi, xarakati, chyeklanishi olib tashlanishini ҳam nazarda tutadi, protyekцionizmdan voz kyechish bо‘yicha majburiyatlar qabul qilinadi, ichki min­taqaviy iqtisodiy aloqalar rag‘batlantiriladi. Umuman olganda, Osiyo-Tinch okyeani mintaqasida intyegraцiya munosabat­lari yetukligi xali uncha yuqori emas. Jumladan, ASYEAN tizimidagi savdo zonasini iqtisodiy intyegraцiya rivojlanishining birinchi bosqichiga, ya’ni tariflar va boshqa chyeklashlar olib tashlanadigan erkin savdo zonasiga kiritish mumkin. Osiyo-Tinch okyeani iqtisodiy ҳamjamiyatiga nisbatai xozircha erkin savdo zonasi sifatida emas, balki "ochiq iqtisodiy uyushma" sifatida gapirish mumkin.
  

Ushbu tashkilot doirasida Osiyo-Tinch okyeani iqtisodiy ҳamjamiyatini va in­tyegraцiya jarayonlarini rivojlantirish istikbollari yaqin yillarda uch variantda kо‘rib chiqiladi.
Birinchi variant — Osiyo-Tinch okyeani iqtisodiy ҳamjamiyatini rivojlantirish Bagor (1994 y., Indonyeziya)dagi kyengashda qabul qilingan sцyenariy bо‘yicha amalga oshiriladi. Unga muvofiq erkin savdo zonasi tashkil etiladi va 2020 yilda (sanoati rivojlangan mamlakatlar uchun 2010 yilgacha) invyestiцiya soxasi erkinlashtiriladi. Bojxona tariflarini iasaytirish GAAT/BST doirasida erishilgan bitimlarga mu­vofiq, yuz byeradi.
Ikkinchi variant — mutaxassislarning fikricha, eng eҳtimolli variant Osiyo-Tinch okyeani iqtisodiy ҳamjamiyati uchun mintaqada savdo muammolarini muҳokama kilish forumi rolini mustaҳkamlaydi. Ushbu xolda mavjud axdlashuvlarni bajarishning borishi munosabati bilan nizolar kyelib chiqishi shubxasizdir. Bu tashkilotning kuchsizlanishiga olib kyeladi. Bunday sharoitlarda boshqa intyegraцiyalashgan min­taqaviy guruxlarning roli oshadi, chunki submintaqalarida va Osiyo-Tinch okyeani mintaqasi guruxdaridagi ayrim mamlakatlarning intyegraцiyalashuv darajasi nisbatan yukqori va ular umuman olganda, mintaqada intyegraцiya jarayonlari jadal rivojlanishining о‘ziga xos yachyeykalari bо‘lishi mumkin. Jum­ladan, "о‘sish uchburchagi" — Janubiy-Xitoy iqtisodiy zo­nasi (XXR, Gonkong, Tayvan); "о‘sish oltin uchburchagi" (Indonyeziya, Malayziya, Singapur); YApon dyengizi xavzasi mam­lakatlari iqtisodiy zonasi; Xindi-Xitoy iqtisodiy zonasi mavjud.
Uchinchi variant — AQSH va YEIda protyekцionistik kayfiyatlar ustunlik qilishini istisno etmaydi, bu jaҳon savdosining tyezlikda erkinlashishiga tо‘sqinlik qilishi va Osiyo-Tinch okyeani iqtisodiy ҳamjamiyatida intyegraцiya jarayonlari doirasini Osiyo mamlakatlari bilan chyeklashi mumkin.¹⁴
Osiyo-Tinch okyeani mintaqasi kо‘plab mamlakatlarining tyezlikda barqaror iqtisodiy о‘sishi jaҳon iqtisodiy rivojlanishining markazi Tinch okyeani xavzasi tomonga siljimoqda, dyegan umumiy fikr shakllanishiga kо‘maklashdi. 90-yillar о‘rtasida jaҳon axolisining 38,2 foizi va uning yalpi ichki maxsulotining 55,7 foizi Osiyo-Tinch okyeani iqtisodiy ҳamjamiyati mamlakatlariga tug‘ri kyeldi (YEIda moye ravishda 6,7 va 20,5%). NAFTA mamlakatlari ҳam YEIga yaqin salmoqqa ega. jaҳon tovarlar savdosi xajmining 43,9 foizi, xizmatlar savdosining 32,9 foizi va tyexnologiyalar eksportining 64,1 foizi Osiyo-Tinch okyeani iqtisodiy xamjamiyati ulushiga tо‘g‘ri kyeladi. Tashai savdo soҳasida Osiyo-Tinch okyeani iqtisodiy ҳamjamiyati va unga kiruvchi mamlakatlar doirasida ichki mintaqaviy aloqalar 70 foizni tashkil etadi. Ayni vaktda YEImamlakatlarida ushbu kо‘rsatkich 55 foizga yetdi. Osiyo-Tinch okyeani iqtisodiy ҳamjamiyatining 3 asosiy qatnashchisi: YAponiya, AQSH va Janubiy-SHarqiy Osiyo mamlakatlari (YAponiyadan tashqari) о‘rtasidagi tovar aylanmasi tyez sur’atlarda о‘smoqda.