О‘zbyekiston Ryespublikasi Oliy va О‘rta maxsus ta’lim Vazirligi

§ 10.4. G‘arbiy YEvropada intyegraцiya jarayonlarining rivojlanishi
Intyegraцiya G‘arbiy YEvropa mamlakatlari iцtisodiyotida о‘zining eng tо‘liq rivojlanishiga erishdi. G‘arbiy YEvropa intyegraцiyasi ob’yektiv iqtisodiy jarayonlardan tashqari V.Gyugo, I.Kant kabi kо‘plab YEvropa siyosiy va jamoat arboblari, mutafakkirlari tomonidan ilgari surilgan yagona YEv­ropa g‘oyalari bilan sug‘orilgan edi. YEvropa Ittifoqi (YEI)ning tashkil topishi va rivojlanishining zamonaviy tarixi 1951 yildan boshlanadi. SHu yil apryel oyida YEvropa kо‘mir va pо‘lat birlashmasi tо‘g‘risidagi shartnoma imzolandi. Unga oltita mamlakat — Franцiya, GFR, Italiya, Byelьgiya, Nidyerlandlar, Lyuksyemburg kirdi. Bu G‘arbiy YEvropa intyegraцiyasining о‘ziga xos ibtidosi edi. G‘arbiy YEvropa intyegraцiyasining ryeal paydo bо‘lishi va rivojlanishi 1957 yilga tо‘g‘ri kyeladi. SHu yili yuqorida sanab о‘tilgan mamlakatlar YEvropa iqtisodiy ҳamjamiyati (YEIҲ) va YEvropa atom enyergiyasi ҳamjamiyati (YEvratom) tashkil etish tо‘g‘risidagi shartnomalarni imzoladilar. Ҳamjamiyatlar tarkibiga rivojlanish darajasi yuqori bо‘lgan mamlakatlar kirdi, bu ularning kyeyingi 15 yil mobaynida iqtisodiy о‘sishining yuqori sur’atlariii byelgilab byerdi.
G‘arbiy YEvropa intyegraцiyasining rivojlanishi 50-yillar oxiridan boshlab xozirgi vaqttacha notyekis va nisbatan ziddiyatli kyechdi. SHu bilan birga YEvropa iqtisodiy ҳamjamiyatini tashkil etishda oldinga k^yilgan maqsad va vazifalar yetarlicha izchil va muvaffaqityali amalga oshirildi.
G‘arbiy YEvropa iqtisodiy intyegraцiyasi rivojpanishi jarayonini shartli ravishda tо‘rtta bosqichga bо‘lish mumkin.
Birinchi bosҳich (50-yillar oxiri — 70-yillar о‘rtasi). Ҳamjamiyat xayotidagi "oltin asr"ҳisoblanadi. Ushbu bosqich bojxona ittifoqining muddatidan oldin tashkil etilishi yagona agrar bozorning nisbatan muvaffaqiyatli shakllantirilishi, YEIga uchta yangi mamlakat: Buyuk Britaniya, Daniya, Irlandiyaning kirishi bilan xaraktyerlanadi .
Kо‘pincha "Umumiy bozor" dyeb yuritiladigan YEvropa iqtisodiy ҳamjamiyatini tashkil etishning aniq maqsadlari quyidagilardan ioorat edi:

• 
  ishtirokchi davlatlar о‘rtasidagi savdoda barcha chyeklashlarni asta-syekin bartaraf etish;
  
• 
  uchinchi mamlakatlar bilan savdoda umumiy bojxona tarifini byelgilash;
  

• 
  "insonlar, kapital, xizmatlar" erkin xarakat qilishi uchun chyeklashlarni tugatish;
  
• 
  transport va kishlok xujaligi soҳasida umumiy siyosat-ni ishlab chiqish va amalga oshirish;
  
• 
  valyuta ittifoqini tashkil etish;
  
• 
  soliq tizimini birxillashtirish;
  
• 
  qonunchilikni yaqinlashtirish;
  
• 
  kyelishilgan iqtisodiy siyosat prinцiplarini ishlab chiqish. ¹²
  

Qatnashchi mamlakatlar tovarlari, kapitallari, xizmatlari va ishchi kuchi umumiy bozori tashkil etilishi vazifasining ҳal etilishini YEIҲ о‘zining birinchi maqsadi qilib qо‘ydi. Buning uchun bojxona ittifoqi tashkil etildi. YEIҲga aynan bojxona ittifoqi asos qilib olingan. Bojxona ittifoqi doirasida:

• 
  qatnashchi mamlakatlarning о‘zaro savdosidagi savdo chyeklashlari byekor qilindi;
  
• 
  uchinchi mamlakatlarga nisbatan yagona bojxona tarifi byelgilandi;
  
• 
  kapitallar, kryeditlar xarakati, pul о‘tkazmalari, xiz­matlar kо‘rsatish erkinligiga ernshildi;
  
• 
  ish kuchining erkin migraцiyasi va yashash joyini erkin tanlash ta’minlandi.
  

Ushbu choralarning barchasi sanoat intyegraцiyasining jadallashuviga kо‘maklashdi. Ayni bir vaqtning о‘zida kompyensaцiya yig‘imlari va kishloq xо‘jaligi jamg‘armasi orqali moliyalashtirish yordamida umumiy protyekцionizm о‘rnatish shaklida agrar intyegraцiyani amalga oshirishga urinib kо‘rildi. YEIning agrar siyosati YEI azolari bо‘lgan mamlakatlarning kо‘plab qishloq xо‘jaligi maҳsulotlari uchun birdyek minimal narxlar byelgilanishini kafolatlovchi narxlarning yagona tizimiga asoslanadi.
Umumiy bozor shakllantirilishi YEIҲ milliy monopoliyalarining transmilliy monopoliyalarga aylanishi jarayonini tyezlashtirdi, shyerik mamlakatlar iqisodiyotiga kirib borishga kо‘maklashdi. YEIҲning rivojlanishi ҳamdustlik qatnashchisi bо‘lgan mamlakatlarning yakkalanib qolgan milliy xо‘jaliklardan tashqi bozorga qaratilgan ochiq turdagi iktisodiyotga jadal о‘tishini anglatar edi.
Ikkinchi bosqich (70-yillar о‘rtasi — 80-yillar о‘rtasi) YEI tarixiga YEvropa valyuta ҳamkorligi dasturi qabul qilinishiga, tashqi siyosiy kyelishuvlarga muvaffaq bо‘linganligi sifatida kirdi. Birok, baribir paydo bо‘lgan salbiy tyendyenцiyalar ushbu davrda G‘arbiy YEvropa iqtisodiy intyegraцiyasi­ning jiddiy tangligiga olib kyeldi. Ushbu tanglik "YEvrosklyeroz" dyegan nom oldi. 70-yillarda va 80-yillar boshida YEI mamlakatlari о‘rtasidagi rivojlanish darajasidagi tafovut kо‘paydi. 1981 yilda Gryeцiyaning YEI ga kirishi bilan ushbu tyedyenцiya yanada aniqroq namoyon bо‘ldi, chunki ushbu mamlakatning iktisodiyoti ҳamjamiyatning boshqa qatnashchilariga taqqoslaganda ancha past darajada edi.
Uchinchi bosqich (80-yillar ikkinchi yarmi — 90-yillar boshi) — Ҳamjamiyat tarkibining yanada kyengayish bosqichi bо‘ldi. 1986 yilda Ispaniya va Portugaliyaning qо‘shilishi ilgari mavjud bо‘lgan mamlakatlararo nomutanosiblikning kyeskinlashuviga olib kyeldi. SHu bilan birga ayni ushbu davr G‘arbiy YEvropa intyegraцiyasi rivojlanishidagi yangi kuchayish bilan xaraktyerlanadi. Bu eng avvapo, YAgona YEvropa Akti (YAYEA) qabul qilinishi bilan bog‘liqdir.
YAYEA da ҳamjamiyat qatnashchilari bо‘lgan mamlakatlarning umumiy maqsadi - YEvropa Ittifoqi tashkil etish tasdiqlandi. YEvropa Itgifoqi uzida ҳamjamiyat katnashchilarining siyosiy alьyansini ifodalar va ularning iqtisodiy, valyuta-moliyaviy, insonparvarlik ҳamkorligining yuqori darajasinigina emas, balki tashцi siyosatni, shu jumladan, xavfsizlikni ta’minlashni kyelmshishni ҳam nazarda tutar edi. YAYEAda yagona iqtisodiy makon barpo etish maksadi unda qayd etilgan markaziy qoida edi. YEIҳ katnashchilari bо‘lgan xar mamlakatlar yagona xо‘jalik organizmini tashkil etishi kyerak edi. YAYEA kabul kilinishi bilan ҳamdustlik a’zolari bо‘lgan mamlakatlarniig mikro va makroiktisodiyot, siyosat va ҳuuquq fan va ekologiya, mintaqaviy rivojlanish, ijtimoiy munosabatlar soҳasidagi intyegraцiya jarayonlari kuchaydi. 90-yillar boshida YEI a’zosi bо‘lgan mamlakatlar yagona bozor asoslarini barpo etishni amalda tugalladilar va valyuta-iqtisodiy va siyosiy ittifoklarni shakplantirishga juda yaqinlashib qoldilar.
Tо‘rtinchi bosqich (XX asrning 90-yillari о‘rtasi — XXI asr boshi) da YAgona YEvropa Aktiga muvofiq 1993 yil I yanvardan boshlab ҳamjamiyat chyegaralari ichida ishlab chiqarish omillarining erkin xarakat qilishi joriy etildi. Amalda ҳamjamiyat doirasida yagona iqtisodiy makon paydo bо‘ldi, bu YEIning iqtisodiy intyegraцiyaning sifat jixatidan yangi booqichiga kirganligini anglatar edi.
Maastrixt shartnomasi asosida (1992 yil fyevral) 1994 yil 1 yanvardan boshlab YEIҲ qatnashchi mamlakatlari soni 15 ta bо‘lgan YEvropa Ittifoqiga aylantirildi. YEI doirasida tо‘liq yagona ichki bozor tashkil etish amalga oshirildi. Bundan buyongi intyegraцiya ҳamkorligi maqsadlari e’lon qilindi. Ular yagona valyuta — yevro emissiyasi xuquqi bilan yagona YEv­ropa banki, ichki chyegaralarsiz yagona G‘arbiy YEvropa makoni barpo etilishini о‘z ichiga olar edi.
Maastrixt bitimlari (1991 yil, dyekabrь) G‘arbiy YEvropa intyegraцiyasining rivojida sifat jixatidan yangi bir bosqich xisoblanadi, zyero, unda mamlakatlarni mikro darajada bir-biriga yaqinlashtirish vazifasi qо‘yilgan edi.
Maastrixt bitimlari YEvropa Ittifoqiga quyidagi vazifalarni yuklagan:

• 
  YAgona valyuta yaratish va uni boshkarish;
  
• 
  yagona iqtisodiy siyosatni, aynik.sa, uning byudjyet ishlariga taallukli kismini muvofiklashtirish, nazorat kilish, (urinli topilganda) kuchaytirish;
  
• 
  erkin rakrbatga asoslangan yagona bozorni tashkil etish va ximoyalash;
  
• 
  boy va qashshok. mintaqalar о‘rtasida tyenglikka intilish ҳamda (imkon bо‘lgan joylarda) mablag‘larni qayta taqsimlash;
  
• 
  qonunchilik va tartib-qoidani qо‘llab-quvvatlash;
  
• 
  ayrim fukdrolarning tub xuqukqarini e’tirof etish va rivojlantirish;
  
• 
  uchinchi mamlakatlarga nisbatan bamaslaxat yuritiladigan savdo, kyeyinroq esa umumiy iqtisodiy siyosat tо‘g‘risida, iqtisodiy siyosatni yagonalashtirish borasida ҳam kyelishib olishlarini nazarda tutadi.¹³
  

"YAgonalashgan", muvofiklashtirilgan umumiy iqtisodiy siyosatni amalga oshirishni taqozo etuvchi mazkur qoidalarni rо‘yobga chiqarish yо‘lida esa ijroiya - muvofiklashtirish vazifalari yuklatilgan xalqaro davlat tashkilotlariga extiyoj tug‘ildi.
Xozirgi kunda 27 davlatdan iborat bо‘lgan YEvropa Itti­foqi AQSH va YAponiya bilan birgalikda dunyodagi asosiy ish­lab chiqaruvchi ҳamda istye’molchilardan biri ҳisoblanadi. YEvrostat ma’lumotlariga kо‘ra jaҳon eksportining 57 foizi va importning 55 foizi uning ulushiga tо‘g‘ri kyeladi. Ayni vaktda YEI mamlakatlarining jaxon savdosidagi ulushi kyeyingi yigirma yilda Ittifoq a’zolari soni kо‘payganligiga qaramay, tushib kyetdi.
Xarid krbiliyati parityeti bо‘yicha ҳisoblab chik.ilgan axoli jon boshiga yillik yalpi ichki maxsulot mikdori YEI mamlakat­lari uchun 17,3 ming yevroni tashkil etadi.

11.4.1-jadval

YEvropa Ittifoqining kyengayishi

Ta’sischi mamlakatlar (1957y.25mart)	Birinchi kyengayish 1973 y.	Ikkinchi kyengayish 1981 y.	Uchinchi kyengayish 1986y.	Tо‘rtinchi kyengayish 1995 y.	Byeshinchi kyengayish 2004 y.	Oltinchi kyengayish 2007 y.
Byelgiya	Buyuk Britaniya	Gryeцiya	Ispaniya	Avstiya	Vyengriya	Bolgariya
Franцiya	Daniya		Portugaliya	Finlyandiya	Kipr	Ruminiya
Gyermaniya	Irlandiya			SHvyeцiya	Malta
Italiya					Latviya
Lyuksyemburg					Litva
Nidyerlandlar					Polьsha
					Slovakiya
					Slovyeniya
					CHyexiya
					Estoniya

YEIning rivojlanib borishi Ittifokda qarama-qarshiliklar va qiyinchiliklar yо‘q ekanligini anglatmaydi. YUqorida YEIga yangi a’zolar qо‘shilishi natijasida mamlakatlararo va mamlakat ichidagi nomutanosibliklar paydo bо‘lganligi qayd etilgan edi. YAgona agrar siyosatni, qishloq xо‘jaligi maҳsulotlarining asosiy turlariga yagona markazlashtirilgan narxlarning amalga oshirilishi jarayonida anchagina muammolar paydo bо‘ldi va paydo bо‘lmokda. YEvropa Ittifoqi mafkurachilarini YEvropa tovarlarining xalqaro bozorlaridagi raqobatbardoshliligi tushib kyetishi, jaҳon savdosida YEI ulushining qisqarishi, kompьyutyerlashtirish va boshqalarda AQSHdan orqada qolish tashvishga solmoqda.

G‘arbiy YEvropadagi iqtisodiy intyegraцiya faqat YEI ҳududi bilan chyeklanib qolmaydi: 60-yillar boshidan boshlab YEvropa erkin savdo uyushmasi mavjuddir. YEvropa erkin savdo uyushmasi YEIdan farq qilgan ҳolda, milliy manfaatlardan ustun turuvchi funkцiyalarga va davlatlararo muvofiqlashtiruvchi institutlarga ega emas. YEvropa erkin savdo uyushmasi (YEESU) iqtisodiy ҳamkorlikni asosiy maksad qilib qо‘yadi. U birinchi navbatda savdoning erkinlashishiga va bojxona tо‘siqlari bartaraf etilishiga kо‘maklashdi. YEESU a’zolari bо‘lgan mamlakatlar (80-yillarda ular yettita, 90-yillar о‘rtasida tо‘rtta — Norvyegiya, Islandiya, Lixtyenshtyeyn, SHvyeyцariya edi) uchinchi mamlakatlar bilan u yoki bu savdo-iqtisodiy bitimlarga ixtiyoriy qо‘shiladilar, YEESU qatnashchilaridan xar biri ushbu mamlakatlarga nisbatan istalgan bojxona tariflarini byelgilashga xaqlidir. YEESU a’zolari bо‘lgan mamlakatlar о‘rtasidagi savdoda erkin bojsiz savdo aylanmasi ryejimi fakat sanoat tovarlariga nisbatan amal qiladi, chunki YEESU konvyenцiyasining amal qilishi qishloq xо‘jaligi maҳsulotlariga joriy etilmaydi.
1972 yilda YEESUga kiruvchi ҳar bir davlat YEIX/YEI bitim imzoladi. Unga muvofiq sanoat tovarlariga boj va mikdoriy chyeklashlar asta-syekin pasaytirildi. Ushbu mamla­katlar о‘rtasidagi bojsiz savdo tovarning kyelib chiqishiga bog‘liq ravishda ishlab chiqilgan murakkab qoidalar tizimiga asoslanadi. YAgona bojxona tarifi mavjud emasligi tufayli YEESU ichida erkin bojsiz savdo faqat a’zo mamlakatlarda ishlab chiqarilgan tovarlar uchun mavjuddir.
1994 yilda YEESU va YEI yagona iqtisodiy makon (YAIM) tashkil etish tug‘risidagi bitimni imzoladi. Unga G‘arbiy YEv­ropa mamlakatlaridan fakat SHvyeyцariya kirmadi. Bitimning asos bо‘luvchi prinцipi kapitallar, tovarlar, xizmatlar va jismoniy shaxslarning erkin xarakat qilishidir.
Ta’kidlash zarurki, yagona iqtisodiy makon bojxona ittifoqi ҳisoblanmaydi. YEI va YEESU tuzilmasi doirasida unga kiruvchi davlatlar na yagona savdo siyosatiga va na uchinchi mam­lakatlarga nisbatan umumiy bojxona tariflariga ega. YAIMga bitim qatnashchilari bо‘lgan davlatlar vazirlaridan iborat Kyengash qiladi.
YEESU unga kiruvchi davlatlar rivojlanganligining yuqori darajasiga va о‘zaro iqtisodiy aloqalarga qaramay, tо‘laqonli intyegraцiyaviy guruxga aylanmadi. Amalda u YEIX va YEIning yangi a’zolari uchun о‘ziga xos "tayyorgarlik sinfi" bо‘ldi.
SHunday kilib, intyegraцiya jarayoni eng boshidayoq. a’zo mamlakatlarning muvofiqlashgan siyosatiga rо‘baru kyeldi.
YEvropa iqtisodiy ҳamjamiyati qabul qilgan maqsadlarni rо‘yobga chiqarish jarayonida:

1. 
   Sanoat intyegraцiyasining jadallashuvi ta’minlandi;
   
2. 
   qishlok, xо‘jalik jamg‘armasi faoliyati orqali birgalikda xomiylik о‘rnatish, tо‘lov yig‘imlarini joriy etish shaklida agar intyegraцiyani jadallashtirishga xarakat qilindi;
   

1. 
   YEvropa valyuta tizimi yuzaga kyeldi.
   

Ana shu chora-tadbirlarning barchasi iqtisodiy intyegraцiyaning kyeng tomir yoyishiga, YEvropa iqtisodiy ҳamjamiyati ta’sir doirasining kyengayishiga olib kyeldi.