О‘zbyekiston Ryespublikasi Oliy va О‘rta maxsus ta’lim Vazirligi

§ 10.2. Iqtisodiy intyegraцiya shakllanishi shart – sharoitlari
va uning bosqichlari
Iqtisodiy intyegraцiya shakllanishining shart-sharoitlarini taҳlil qilamiz. Ular quyidagilardir:

• 
  Intyegraцiyalashayotgan mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishi va bozor munosabatlaridagi yetukligi darajasining yaqinligi. Kamdan-kam istye’snolardan tashqari, qolgan barcha ҳollarda davlatdararo intyegraцiya yo industrial mamlakatlar yoki rivojlanayotgan mamlakatlar orasida rivojlanadi. Ҳatto, sanoati rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar doirasida,taҳminan bir xil iqtisodiy rivojlanish darajasidagi davlatlar о‘rtasida intyegraцion jarayonlar eng faol bо‘ladi.
  
• 
  Intyegraцiyalashayotgan mamlakatlarning jо‘g‘rofiy yaqinligi, kо‘p ҳollarda umumiy chyegara va tarixan shakllangan iqtisodiy adoqalarning mavjudligi. Dunyodagi intyegraцiyaviy birlashmalarning aksariyati jо‘g‘rofiy jiҳatdan bir-biriga yaqin joylashgan, transport aloqalariga ega bо‘lgan va kо‘pincha bir tilda gaplashadigan bir nyecha qо‘shni mamlakatlardan boshlangan edi.
  

• 
  Rivojlanish, siyosiy ҳamkorlik va shakllar soҳasida mamlakatlar oldida turgan iqtisodiy va boshqa muammolarning umumiyligi. Iqtisodiy intyegraцiya intyegraцiyalashayotgan mamlakatlar oldida mavjud bо‘lgan aniq muammolar tо‘plamini ҳal qilishga qaratiladi. Balki asosiy muammosi-bozor iqtisodiyotining asoslarini yaratish bо‘lgan mamlakatlar bozorining rivojlanganligi, umumiy valyutani joriy qilishni talab etadigan davlatlar bilan intyegraцiyalashuv mumkin emasligi yaqqol ayonligi bunga sababdir.
  
• 
  Ustunlikni namoyish qilish samarasi. Intyegraцiyaviy birlashmalarni tuzgan davlatlarda odatda ijobiy iqtisodiy siljishlar (iqtisodiy о‘sish sur’atlarining tyezlashuvi, inflyaцiyaning pasayishi, ish bilan bandlikning о‘sishi va shakllar) rо‘y byeradi va bu shubҳasiz о‘zgarishlarni kuzatib borayotgan boshqa mamlakatlarga ma’lum ruҳiy ta’sir kо‘rsatadi..
  
• 
  "Domino samarasi". U yoki bu mintaqadagi mamlakatlarning kо‘pchiligi intyegraцiyaviy birlashmaga a’zo bо‘lgach, bu birlashma doirasidan chyetda qolgan mamlakatlar, shubҳasiz, ba’zi qiyinchiliklarga duch kyeladi. Bu qiyinchiliklar mazkur guruҳga kiruvchi mamlakatlar iqgisodiy aloqalarining uzviyligi bilan boglikdir. Bu kо‘pincha, ҳatto, intyegraцiya doirasidan tashqarida qolishdan qо‘rqib, intyegraцiya doirasidan chyetdan qolgan mamlakatlar bilan savdoni qisqartirishga ҳam olib kyeladi.⁷[
  

Ҳozirgi kunda xalqaro iqtisodiyotda yuzaga kyelayotgan va rivojlanayotgan kо‘plab intyegraцion birlashmalar aslida о‘z oldiga bir-biriga о‘xshash vazifalarni qо‘yadilar. Bular quyidagilardan iborat:
1.Kyeng kо‘lamli iqtisodiyot ustunliklaridan foydalanish. Kyeng kо‘lamli iqtisodiyot nazariyasi asosida bozorlar ҳajmini kyengaytirish, transakцion xarajatlarni kamaytirish va boshqa bir qator afzalliklardan foydalanish. Bu, о‘z navbatida, katta ҳajmdagi bozorlarga katta ishtiyoq bilan kirib kyeladigan tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri chyet el invyestiцiyalarini jalb qilishga byevosita imkon byeradi.
2.Qulay tashqi siyosiy muҳitni yaratish. Kо‘plab intyegraцion birlashmalarning muҳim maqsadi ularda ishtirok etuvchi davlatlarning siyosiy, ҳarbiy, ijtimoiy, madaniy va boshqa noiqtisodiy soҳalarda bir-birini tushunishi va ҳamkorligini mustaҳkamlashdir.
3. Savdo siyosatidagi vazifalarni ҳal qilish. Mintaqaviy intyegraцiya, kо‘pincha, GAAT/BST doirasida ishtirok etayotgan mamlakatlarning muzokarasi nuqtai nazaridan olib qaraladi. Mamlakatlar bloki nomidan kyelishilgan ҳoldagi bayonot ancha jiddiy ҳisoblanadi va savdo siyosati soҳasida kutilgan natijalarni byeradi.
4.Iqtisodiyotni tuzilmaviy qayta qurishga kо‘maklashish. О‘z qо‘shinlarini intyegraцiya jarayonlariga qо‘shar ekanlar rivojlanganroq davlatlar ҳam о‘sha mamlakatlardagi tо‘laqonli va katta ҳajmli bozorlarni yaratish ҳamda ulardagi bozor isloҳotlarining ildiz otishidan manfaatdor bо‘ladi. YEvropa Ittifoqining u yoki bu shakliga qо‘shila turib, kо‘plab G‘arbiy YEvropa mamlakatlari shu maqsadlarni kо‘zlagan edi.
Milliy sanoatning yosh soҳalarini qо‘llab-quvvatlash. Ҳatto, intyegraцion birlashmalar uchinchi mamlakatlarga nisbatan kamsituvchi choralarni nazarda tutmaganlarida ҳam, ular faoliyati uchun kyengroq mintaqaviy bozor ochiladigan
maҳalliy ishlab chiqaruvchilarni qо‘llab-quvvatlash usuli sifatida qaraladi.
Tarixan intyegraцion jarayonlar bir nyechta asosiy bosqichlar asosida rivojlanib kyeldi. Ularning ҳar biri uning rivojlanishining ma’lum darajaga yetganligini ifoda etadi. Intyegraцion guruҳlar tipologiyasining asoslari ishtirokchi mamlakatlar milliy iqtisodiyotining makro va miro darajada о‘zaro yaqinlashishi va bir-birina iqtisodiy jiҳatdan naqadar chuqur kirib borishini baҳolashda namoyon bо‘ladi.
Jaҳon xо‘jaligidagi intyegraцion jarayonlarni rivojlantirish bо‘yicha tо‘plangan tajriba iqtisodiy intyegraцiyaning yuzaga kyelishi va rivojlanishida byesh bosqichdan о‘tish zarurligidan dalolat byeradi
Birinchi bosqich-zamonaviy talqinda – pyeryefyeryenцial savdo kyelishuvlari. Erkin savdo ҳududlari iqtisodiy intyegraцiyaning boshlang‘ich bosqichi bо‘lib ҳisoblanadi. Erkin savdo ҳududlari amalda ikki va undan ortiq davlatlarning о‘zaro savdosida bojlar, liцyenziyalar va kvotalarni muzlatish va asta syekinlik bilan byekor qilish tо‘g‘risidagi bitimning imzolanishi natijasida yuzaga kyeladi.
Ikkinchi bosqich— ishtirokchi mamlakatlar о‘rtasida bojxona tariflari va boshqa chyeklashlarni byekor qilib, erkin savdo ҳududlarini tashkil etish. Ishtirokchi mamlakatlar bu bosqichda о‘zaro savdo tо‘siqlarini byekor qiladi, lyekin uchinchi mamlakatlar bilan iqtisodiy aloqalarda tо‘la erkinlikni saqlab qoladilar (masalan, bojxona poshlinalarini yoxud boshqa chyeklashlarni byekor qilish yoki yangiliklarni kiritish va savdo-iqtisodiy shartnomalar, bitimlar tuzish ҳuquqlari). Buning oqibatida mamlakatlar о‘rtasida ularning chyegaralarini kyesib о‘tayotgan tovarlarning kyelib chiqishini nazorat qiladigan va tyegishlicha uchinchi mamlakatlardan imtiyozli ravishda tovarlarni olib kirishga tо‘sqinlik qiladigan bojxona chyegaralari ҳamda postlari saqlanib qoladi. Bunday erkin savdo ҳududlarga (zonalarga) 1960 yildan buyon mavjud bо‘lgan YEvropa erkin savdo uyushmasini misol qilib kyeltirish mumkin.
Erkin savdo ҳududlarining ijobiy tomonlariga ishtirokchi mamlakatlar savdo siyosatida barqarorlikni о‘rnatilishini kiritish mumkin. Bunday ҳududlarga a’zo mamlakatlarni xalqaro iqtisodiy munosabatlarga jalb etish jarayonini tyezlashtirishga yordam byeradi, ular xalqaro myeҳnat taqsimotidan samarali foydalanish imkoniyatiga ega bо‘ladi.
Erkin savdo ҳududlarining salbiy tomonlariga kyeladigan bо‘lsak, ular ichki bozor raqobatining kuchayishi bilan byelgilanadi, chunki bu milliy ishlab chiqaruvchilarga salbiy ta’sir etishi va bankrotlik xavfini kuchaytirishi mumkin. Bu bosqichda millatlararo tartibga soluvchi tashkilotlarni tashkil etish kо‘zda tutilmaydi. Bu esa о‘z navbatida birgalikda qarorlar qabul qilish jarayonlarini syekinlashtiradi.
Uchinchi bosqich — savdo va ishchi kuchi, kapital aylanishida yagona tariflarni о‘rnatgan ҳolda, bojxona ittifoqi tuzishdir. Intyegraцiyaning bu bosqichida davlatlar faqat о‘zaro tо‘siqlarni bartaraf etibgina qolmay, balki tashqi savdo tо‘siqlarining yagona tizimini va uchinchi davlatlarga nisbatan bojxona poshlinalarining yagona tizimini tashkil qiladilar.YA’ni xuquqiy nuqtai nazardan Bojxona Ittifoqi (BI) ikki va undan ortiq davlatlar о‘rtasida о‘zaro va uchinchi mamlakatlarga nisbatan soddalashtirilgan soliq siyosatini о‘tkazilishini aks ettiradi, bu yagona iqtisodiy makonni shakllantirish va ana shu makon doirasida ҳar qanday bojxona chyegaralarini bartaraf etishni anglatadi. Bunda ishtirokchi mamlakatlar chyegaralari bilan byelgilangan yagona bojxona makoni vujudga kyeladi. Bunday tashkilotlar tuzilmalari qatoriga YEvropa Ittifoqiga asos bо‘lgan YEvropa iqtisodiy ҳamjamiyatini misol qilib kiritish mumkin. Uchinchi bosqich - ryeal iqtisodiy intyegraцiyaning boshlang‘ich fazasi-Iqtisodiy ittifoqning tashkil topishidir. Bu bosqichda davlatlar о‘z milliy chyegaralari orqali faqat tovarlar emas, balki barcha ishlab chiqarish omillari kapital, ishchi kuchi, tyexnologiya va ma’lumotlarni erkin ҳarakati ҳaqida kyelishadilar. Natijada umumiy bozor makoni, umumiy bozor shakllanadi. Bojxona ittifoqini umumiy bozorga aylantirish jarayoni faqatgina savdoni emas, balki iqtisodiy siyosatning boshqa soҳalarini ҳam qamrab oluvchi qonuniy mye’yorlarni uyg‘unlashtirish masalalarini ҳam xal etish bilan bog‘liqdir. SHuning uchun ҳam ichki bojxona tо‘siqlari va boshqa chyeklashlarni bartaraf etish orqali uchinchi mamlakatlar bilan savdoda umumiy tamoyillarni ishlab chiqish zarurki, buning natijasida milliy chyegaralar orqali tovarlar, xizmatlar, kapital va ishchi kuchining ҳar qanday tо‘siqlarsiz о‘tishiga sharoit yaratiladi. Umumiy bozorni shakllantirishda jamoatchilik fondlarini yaratish zaruriyati tug‘iladi. Bundan tashqari millatlararo muvofiqlashtiruvchi tashkilotlarning tuzilishi ҳam muҳim aҳamiyat kasb etadi. YEvropa Ittifoqi tajribasidan ma’lumki, bunday tashkilotlarni tashkil etmasdan turib milliy qonunchilik mye’yorlarini soddalashtirish va intyegraцion birlashma ishtirokchilarining umumiy qarorlarini bajarilishini nazorat qilish tizimini joriy etish mumkin emas. Bunda ishtirokchi mamlakatlar chyegaralari bilan byelgilangan yagona bojxona makoni vujudga kyeladi.