O`zbekstan respublikasi xaliq biLİmlendiRİw miNİstrliGİ A`JİNİYaz atindag`i no`Kİs ma`mleketlik pedagogikaliq instituti

O`ZBEKSTAN RESPUBLİKASI

XALIQ BİLİMLENDİRİW MİNİSTRLİGİ
A`JİNİYaZ ATINDAG`I NO`KİS MA`MLEKETLİK

PEDAGOGİKALIQ İNSTİTUTI


G.A. Asenov, A.J. Turekeeva, G.O. Utenova


QARAQALPAQSTANDA TARQALG`AN

KEMİRİWShİLERDİN` ANIQLAG`ISh GİLTİ

(metodikalıq qollanba)

  

NO`KİS-2011

Du`ziwshiler: G.A. Asenov, A.J. Turekeeva, G.O. Utenova

İlimiy ekspeditsiya xızmet saparlarında eski anıqlag`ıshlardı paydalanıw ushın tabıw qıyın bolıp qaldı, solardı esapqa alg’an halda alıp ju`riw ushın qolaylı Qaraqalpaqstanda tarqalg`an kemiriwshilerdin` «anıqlag`ısh gilti»n islep shıg`ıw za`ru`r boldı.

Usınılıp atırg’an anıqlag`ısh ja`rdeminde izertlewshiler ko`pshilik jag`dayda haywanlardı ta`biyg`ıy jasaw ortalıg`ında izertlep u`yrenedi.

Bul qollanba Qaraqalpaqstanda tarqalg`an kemiriwshilerdin` «anıqlag`ısh gilti» retinde jas ilimpaz zoologlar, joqarı oqıw ornı talabaları ha`m mekteptin` biologiya pa`ni oqıtıwshıları ushın usınıladı.

JUWAPLI REDAKTOR:
A. Asenov - A`jinyaz atındag`ı No`kis ma`mlektlik pedagogikalıq institutının` professorı, biologiya ilimlerinin` doktorı.
PİKİR BİLDİRİwshiler:
1. Z. Bekbergenova - O`zRİA QQ bo`limi bioekologiya institutı entomologiya ha`m parazitologiya kafedrasının’ ilimiy xızmetkeri, biologiya ilimlerinin` kandidatı.

2. B. Allamuratov - A`jinyaz atındag`ı No`kis ma`mlektlik pedagogikalıq institutı ta`biyattanıw fakul`tetinin` zoologiya ha`m shıpakerlik tiykarları kafedrasının` professorı, biologiya ilimlerinin` doktorı.

KİRİSİW
Du`n`ya ju`zinde su`t emiziwshi haywanlardın` 4500 tu`ri bolsa, sonın` 50% ke shamalasın kemiriwshiler toparı quraydı. Sonnan, G`a`rezsiz ma`mleketler awqamı aymag`ında kemiriwshilerdin` 150 tu`ri ushırasadı. (Orta Aziyada - 38, O`zbekstanda - 32, Qaraqalpaqstanda - 28 tu`ri bar.)

Kemiriwshiler arasında ko`pshiligi awıl ha`m tog`ay xojalıg`ının`, a`sirese da`n, miywe tuqım saqlaytug`ın xojalıqlarının` baslı zıyankesleri bolıp tabıladı. Ko`pshiligi ha`r tu`rli parazitlerdin`, (ishki ha`m sırtqı) mikrob ha`m t.b. kesellik shaqırıwshı bakterialı keselliklerdi saqlawshı ha`m tarqatıwshıları bolıp esaplanadı.

Olardın ishinde ko`p sanlı ha`m ayırım tu`rleri ken` tarqalg’an. Ma`selen: Uy tıshqanı 27 den aslam, al sur tıshqan 20 dan aslam asa qa`wipli juqpalı keselliklerdi tarqatıwshılar ekeni ma`lim.

Barlıq kemiriwshiler tu`rleri bir-birinen sırtqı ha`m ishki qurılısı, tirishilik etiwi jag’ınan ajırılap turadı. Olardı bir-birinen ayırıp biliw ushın arnawlı anıqlag`ıshlar kerek. Olardın` ko`pshiligi arnawlı bag`darg`a iye bolsa, ayırımları eskirip siyrek ushırasatug`ın, tabılmaytug`ında bolıp qalg`an.

Anıqlag`ıshqa haywan tu`rlerin anıq ayırıwdın` en` a`piwayı usılları boyınsha olardın` sırtqı belgilerine, ishki organlarına, tislerine ha`m bas su`yek qurılısına dıqqat bo`linedi.

Su`t emiziwshi haywanlardın` birinshi tolıq anıqlag`ıshı Nikolay Alekseevich Bobrinskiy, Boris Aleksandrovich Kuznetsov, Aleksandr Petrovich Kuzyakinler avtorlıg`ında 1944-jılı Moskva qalasında «Sovet ilimi» baspasınan shıqtı.

1952-jılı B.S.Vinogradov, İ.M.Gromovlar ta`repinen «Burıng’ı soyuzlıq awqam kemiriwshiler faunası» burıng’ı awqam İlimler Akademiyası, Moskva-Leningradta (1952) ha`m «Burıng’ı soyuzlıq awqam faunası» anıqlag`ıshı (1952) burıng’ı soyuzlıq awqam İlimler Akademiyasının` ZİN baspaxanasında jarıq ko`rdi.

1956-jılı B.S.Vinogradov, İ.M.Gromov avtorlıg`ında «Burıng’ı soyuzlıq awqam kemiriwshiler faunasının` qısqasha anıqlag`ıshı» burıng’ı soyuzlıq awqam İlimler Akademiyasının` Moskva-Leningrad baspaxanasınan shıqtı.

1963-jılı İ.M.Gromov ha`m t.b. avtorlıg`ında akad. İ.İ.Sokolovtın` redaktsiyasında «Burıng’ı soyuzlıq awqam su`t emiziwshiler faunası» kemiriwshiler otryadı burıng’ı soyuzlıq awqam İlimler Akademiyası baspasında basılıp shıqtı.

1965-jılı N.A. Bobrinskiy, B.A. Kuznetsov, A.P. Kuzyakinler avtorlıg`ında «Burıng’ı soyuzlıq awqam su`t emiziwshilerinin` tolıqtırılg`an anıqlag`ıshı» Moskvada «Prosveshenie» baspasınan shıqtı ha`m barlıq tu`rlerdin` ren`li su`wretleri menen tarqalıw arealının` karta-atlası 382 betti quraydı.

1974-jılı B.A. Kuznetsovtın` «Omırtqalı haywanlar faunasının` anıqlag`ıshı» nın` 3 tomlıg`ı Moskvada «Prosveshenie» baspasınan shıqtı.

1984-jılı en` keyingi anıqlag`ısh «Kemiriwshilerdin` qısqasha anıqlag`ıshı» atamasında B.S. Vinogradov, İ.M. Gromovlar avtorlıg`ında ha`zirgi Sankt-Peterburgda «İlim» baspasında basılıp shıqtı.

Bul ko`rsetilgen anıqlag`ıshlar zoologiya, sistematika, filogenetika, morfologiya, paleontologiya, ekologiya ilimlerinin’ ko`rnekli alımları ta`repinen du`zilip, ilimnin` barlıq rawajlanıw basqıshlarının` en` son`g`ı jan`alıqlarınan paydalanıldı. Su`t emiziwshi haywan tu`rlerin qa`tesiz anıqlawda tiykarg`ı qural xızmetin atqaratug’ın G`a`rezsiz ma`mleketler awqamı aymag`ında tarqalg`an tu`rlerinin` anıqlag`ıshı u`zliksiz jan`alanıp ha`m tolıqtırılıp barıldı. Ko`rsetilgen anıqlag`ıshlar ha`zirgi ku`nde omırtqalılar zoologiyası, sonın` ishinde, su`t emiziwshiler klası wa`killeri tu`rlerin izertlewshi ilimpazlarg`a ku`ndelikli mag`lıwmat beriwshi derek xızmetin atqarıp kelmekte.

QARAQALPAQSTANDA TARQALG`AN KEMİRİWShİLERDİN` ANIQLAG`ISh GİLTİ
(SEMEYSTVO, KİShİ SEMEYSTVO, GEYPARA TU`RLERİ BOYINShA)
1-keste

Artqı ayaqları ju`da` uzın (aldın`g`ılarınan 3-4 ese uzın)
Quyrıg`ı qısqa.	Quyrıg`ı uzın.
TOLAY QUM QOYaNI	Qosayaqlılar semeystvosı 2-kesteni qaran`.
Qaraqalpaqstanda: U`stirtte, Qızıl-qumda ha`m A`muda`r`ya del`tasında ushırasadı. Denesinin` uzınlıg`ı 39-55 sm, salmag`ı 1,5-2,5 kg. Qulag`ı uzın, iyilgende murnınan asadı. Olardın` jasaw ortalıg`ı ko`p tu`rli. Jazda ra`n`, siyrek juwsanlardı su`yip awqatlanadı. Tolay qoyanı jılına 3, siyrek jag`daylarda 4 balag`a deyin tuwadı. Buwazlıg`ı 45-48 ku`nge sozıladı. Onın` go`jekleri ko`zi ashıq, ju`n menen qaplang`an 65-95 gr salmaqta tuwıladı. Jınısıy jaqtan 6-8 ayda jetilisedi. Tolay qoyanı 65 tu`rli o`simlik penen awqatlanadı.

Artqı ayaqları aldın`g`ısınan 2 ese uzınıraq
Quyrıg`ının` uzınlıg`ı dene uzınlıg`ının` yarımınan uzın.
Quyrıg`ı ju`n menen qaplang`an.	Quyrıg`ında ju`n joq.
Peschankalarkishi semeystvosı 3 kesteni qaran`.	Quyrıg`ı jumır.	Quyrıg`ı qaptalınan qısın`qı-jalpaq
	Tıshqan ta`rizliler semeystvosı 3 kesteni qaran`.	ONDATRA
		Denesinin` uzınlıg`ı 250-350 mm, quyrıg`ı 200-280 mm, salmag`ı 900-1000 g, geyde 2000 g g’a deyin boladı. Ondatranın` ju`ni iri ha`m jumsaq ju`n astı tu`bitinen turadı. Ondatra ha`r tu`rli landshafta da`r`ya, ko`l, kanal ha`m batpaqlıqlarda jasaydı. O`mirin suwda o`tkeredi. Olar sayız suw basseynlerinde ha`r tu`rli qıysıq jag`alawlardı, qalın` o`simlikli jerlerdi su`yedi. Gewgimde ha`m azanda jedel ha`reket etedi, azıqlıq zatları: qamıs, jeken.

Artqı ayaqları aldın`g`ısınan 2 ese uzın
Quyrıg`ı qısqa - dene uzınlıg`ının` yarımınan aspaydı.
İri kemiriwshiler (salmag`ı 100 gr. artıq)	Mayda kemiriwshiler (salmag`ı 50 gr. deyin)
Balpaqlar 3 kesteni qaran`.	KO`R TIShQAN
	Denesinin` uzınlıg`ı 100-120 mm. Turaqlı ha`m pu`tkilley jer astında jasaydı. Jer u`stine tu`nde shıg`adı. İnleri ju`da` uzın, olar 100 m keletug`ın magistral jol uzınlıg`ına ten` ha`m 10-40 sm teren`likte jaylasqan. Urg`ashıları jılına 3-4 ret, ha`r tuwg`anda 2-4 baladan tuwadı. Palız eginlerine, jon`ıshqag`a zıyan keltiredi ha`m topıraqtı organikalıq zat penen bayıtıp payda keltiredi.

İNDIYA JAYRASI

En` u`lken kemiriwshi. Denesinin` uzınlıg`ı erkeginde 82 sm. Quyrıg`ı-2,1 sm, qulag`ı-4,5 sm. Salmag`ı 12 kg. Tawlarda 3000 m deyin, qıralarda, sho`l, yarım sho`llerde o`simliktin` tamırı, tu`ynegi, piyazshası, miywesi, qabıg`ı menen awqatlanadı. Buwazlıq da`wiri 60-90 ku`n, 3-5 bala tuwadı. Qaraqalpaqstanda: U`stirtte Uzboy jıralarında tarqalg`an. İyneleri uzın, o`z ininde jasaydı. Aktivligi tu`nde.

Artqı ayaqları aldın`g`ısınan 2 ese uzın

Quyrıg`ı qısqa-dene uzınlıg`ının` yarımınan aspaydı.

Mayda kemiriwshiler (salmag`ı 50gr. deyin)

SUR XOMYAK

Denesinin` uzınlıg`ı 96-128 mm, quyrıg`ı 20-35 mm, tog`aylarda, sho`l, yarım sho`l, yarım bekinisken qumlarda, egin atızlarında jasaydı. Olar juwsan, astragal tuqımı, shiye, alsha, ku`ngebag`ar, asqabaq, g`arbızdın` tuqımı menen awqatlanadı. Olardın` ha`reketshen`ligi gewgim tu`siwi menen baslanıp, tu`ni menen dawam etedi. İni a`piwayı du`ziliste boladı. Mart-aprel` aylarında ko`beyip, ma`wsiminde eki ret, ha`r tuwg`anda 3-10 bala tuwadı. Qaraqalpaqstanda: U`stirtte, Qızılqumda, A`miwda`r`ya del`tasında, egislik orınlarda ushırasadı.

KASPİY ARTI POLEVKASI

Tog`aylarda, da`r`ya boylarında, salı atızları boylarında jasaydı. Qamıs, jeken sıyaqlı suw o`simlikleri japırag`ı, paqalı, tuqımları menen awqatlanadı. Ko`beyiwi aprel`-may aylarında boladı. Ha`r tuwg`anda 1-7 bala tuwadı. Qaraqalpaqstanda: A`miwda`r`ya del`tasında ushırasadı.

QARAQALPAQSTANNIN` QOSAYaQLARIN

ANIQLAW GİLTİ

Artqı ayaqlarının` barmaqları besew.
Gu`rek tisi sarı	JU`N BARMAQLI QOSAYaQ
Denesinin` uzınlıg`ı 105-140 mm, artqı tirsegi 60-65 mm. İri qumlıqlarda ushırasadı. Awqatın sho`l o`simliklerinin` tu`ynegi, gu`li, tuqımı, shaqası miywesi quraydı. Turaqlı ini quramalı, teren`ligi 2-3 m, awzın topıraq tıg`ın menen bekitip qoyadı. Juplasıwı martta baslanıp, jazda eki ret tuwadı. Qaraqalpaqstanda: Qızılqumda ha`m A`miwda`r`ya del`tasında ataw qumlarda ushırasadı.
Gu`rek tisleri aq. Quyrıg`ının` ushı qara.	EMURANChİK
Denesinin` uzınlıg`ı 90-125 mm, artqı tirsegi 46-51 mm. Sho`l, yarım sho`l ha`m dalalarda jasaydı. Ha`r tu`rli sho`l o`simlikleri tuqımı, tu`ynegi, gu`li menen awqatlanadı. Juplasıw da`wiri ba`ha`rde ha`m jazdın` 1-yarımında, 2-7 bala tuwadı. Qaraqalpaqstanda: U`stirttin` arqa bo`liminde ushırasadı.

Artqı ayaqlarının` barmaqları u`shew.
Gu`rek tisleri aq.
Quyrıg`ının` ushında «Jalaw» sıyaqlı aq ju`ni bar.
Gu`rek tisleri tegis, qulaqları uzın.	TARAQ BARMAQLI QOSAYaQ
Denesinin` uzınlıg`ı 16 sm. İni a`piwayı qurılısta, uya kamerası 1-2 m teren`likte jaylasqan, bir neshe qosımsha shıg`ıw jolları boladı. Gewgimnen baslap jaqtı tu`skenge deyin ha`reket etedi. Uyqıg`a noyabr`din` aqırında ketedi, ol martqa deyin dawam etedi. Bul tu`rdegi tıshqan puta ha`m yarım putalardın` vegetativ organların, tuqımın, miywesin ju`da` su`yip jeydi. Qaraqalpaqstanda: Qızılqumda ushırasadı.
Gu`rek tislerinde uzın sızıq bar, qulaqları kelte.
İriligi ju`n barmaqlı qosayaqtay, gu`rek tisinin` sızıg`ı teren`.		Denesi ju`n barmaqlı qosayaqtan irilew, gu`rek tis sızıg`ı pa`s.
LİXTENShTEYN QOSAYaG`I		TU`RKMEN QOSAYaG`I
Mayda qosayaq bolıp, denesinin` uzınlıg`ı 100-110 mm, artqı tirsegi 50-53 mm. Noyabr`din` aqırınan marttın` basına deyin qısqı uyqıda boladı. Olar astragal, juwsan, seksewil, o`sim-liklerinin` tuqımı ha`m miywesi menen awqatlanadı. Ko`beyiwi may-iyul` aylarında o`tedi. Qaraqalpaqstanda: Qızılqumda beki-nisken, espe o`rkeshli iri qumlıqta ushırasadı.		Denesinin` uzınlıg`ı 125-142 mm, artqı tirsegi 62-71 mm. Sho`l zonasında jasawshı tu`ri, iri taqırlıqlarda, qum du`mpeshik-lerinde boladı. Ol puta, sho`l o`simliklerinin` tuqımı menen awqatlanadı. Ma`wsimde eki ret ushırasadı.

2-keste

Artqı ayaqlarının` barmaqları besew.
Denesi iri, uzınlıg`ı 14 sm artıq.
Quyrıq ushı «jalawının`» qara bo`limi aldın`da aq saqıynası joq.
Quyrıq ushı «jalawının`» qara bo`limi aldın`da aq saqıynası bar.		SEKİREWİK QOSAYaQ
Denesinin` uzınlıg`ı 13-17 sm, quyrıg`ı 19-22 sm. Ol sho`l dalalarda, sazlı, taslaqlı, qumlı orınlarda jasaydı. Ol 28 tu`r sho`l o`simlikler inin` jer u`sti ha`m jer astı bo`limleri menen awqatlanadı. Qısqı uyqısı noyabr`den mart ayına deyin sozıladı. Aprel`din` aqırı maydın` basında ushıratıw mu`mkin. Qaraqalpaqstanda U`stirtte ushırasadı.
Quyrıq jalawının` qara bo`limi ish ta`repinen aq jolaq ju`n menen uzınına bo`lingen		SEVERTsOV QOSAYaG`I
Denesinin` uzınlıg`ı 140-170 mm, artqı tirsegi 70-80 mm. Sazlı ha`m taslaqlı sho`lde jasaydı. Aktivligi ku`n batqannan son` 24 saat dawam etedi. Qaraqalpaqstanda ol 25 o`simlik tu`rinin` jer u`sti ha`m jer astı bo`limleri menen awqatlanadı. Juplasıw da`wiri marttın` aqırına tuwra keledi. Qaraqalpaqstanda: Qızılqumda, A`miwda`r`ya del`tasında ha`m U`stirtte ushırasadı.
Quyrıq jalawının` qara bo`limi bir tegis ju`n menen qaplang`an.		U`LKEN QOSAYaQ
Denesinin` uzınlıg`ı 19-20 sm, quyrıg`ı 30 sm. Awıl xojalıg`ı eginleri atızlarında g`arbız, qawın tuqımların jıynaydı ha`m ma`deniy g`a`lle o`simliklerinin` da`nleri menen de awqatlanadı. U`stirtte 20 tu`r o`simlik penen, tiykarınan, efemer menen awqatlanadı. Aprel`din` aqırı mayda 3-4 bala tuwadı. Qaraqalpaqstanda, tek U`stirtte ushırasadı.
Artqı ayaqlarının` barmaqları besew.
Denesi mayda, uzınlıg`ı 14 sm ge deyin
Quyrıq jalawı joq, quyrıg`ı juwanlang`an	JUWAN QUYRIQLI QOSAYaQ
Denesinin` uzınlıg`ı 70-95 mm, artqı tirsegi 30-35 mm, sho`l ha`m yarım sho`lde jasaydı, o`simligi siyrek, qattı topıraqlı jerlerde ko`birek ushırasadı. Bir orında jasap jeke in qazadı. Qısqı ini quramalı, teren` uya kamerası ha`m jer astı jollarınan ibarat bolıp, kirer awzı ashıq boladı. Gewgimde, tu`nde ha`reket etedi. 25 o`simlik tu`ri menen awqatlanadı. Juplasıwı uyqıdan oyanıwı menen baslanadı. Jasları eki jıldan keyin jınısıy jetilisedi. Qaraqalpaqstanda: U`stirtte ushırasadı.
Quyrıq «jalawı» bar. Qulag`ı uzın, qayırg`anda tumsıg`ınan asıp turadı.	KİShİ QOSAYaQ
Denesinin` uzınlıg`ı 13 sm, quyrıg`ı uzın 20 sm ge jetedi. Ol o`simlik tu`ynekleri, pıyazshalar, vegetativ organları ha`m tuqımları, siyrek shirkeyler menen awqatlanadı. Tu`nde jedel ha`reketlenip, ku`ndiz inlerinde jatadı. Gu`ylewi oyanıwdan keyin baslanadı, aprel`din` basına deyin dawam etedi. Qaraqalpaqstanda: U`stirtte, Qızılqumda ushırasadı.

Artqı ayaqlarının` barmaqları besew.
Denesi mayda, uzınlıg`ı 14 sm ge deyin.
Quyrıq «jalawı» bar.
Qulaqları qısqa, qayırg`anda tumsıg`ının` ushına jetpeydi.
Artqı ayaq barmaqları qalın` shetka ju`n menen qaplang`an. Quyrıg`ı ku`l ren`.	BOBRİNSKİY QOSAYaG`I
Mayda qosayaq denesinin` uzınlıg`ı 113-130 mm, artqı tirsegi 58 mm shamasında. Awqatı o`simliktin` o`siw bo`limi, tuqımı, miywesi ha`m tamırınan ibarat. Buwaz qosayaqlar aprel`de ushırasıp, 2-7 bala tuwadı. Sho`l haywanı. Qaraqalpaqstanda: Qızılqumda ushırasadı.
Artqı ayaq barmaqlarında shetkaday ju`n joq.	TARBAGANChİK YaKİ JER QOYaN
Mayda qosayaq denesinin` uzınlıg`ı 90-120 mm, artqı tirsegi 40-52 mm. Bir orında turaqlı jasaydı. İninin` uzınlıg`ı 2 m den artıq, uya kamerası jer betinen 100-120 sm teren`likte jaylasqan. Ba`ha`rde olardın` sutkalıq ha`reketshen`ligi artadı. Uyqıg`a noyabr`din` basında ketip, marttın` ortalarında ininen shıg`adı. Tarbaganchik 29 tu`r o`simlik penen awqatlanadı. Jılına eki ret tuwadı ha`m ha`r tuwg`anda 3-6 baladan keledi. Qaraqalpaqstanda: U`stirtte, Qızılqumda, A`miwda`r`ya del`tasında ushırasadı.