O`zbekstan respublikasi xaliq biLİmlendiRİw miNİstrliGİ A`JİNİYaz atindag`i no`Kİs ma`mleketlik pedagogikaliq instituti

QARAQALPAQSTANNIN` PESChANKA, BALPAQ HA`M TIShQAN TA`RİZLİLERİNİN` ANIQLAG`ISh GİLTİ

3-keste

PESChANKALAR
Gu`rek tisleri eki sızıqlı
Gu`rek tisleri eki sızıqlı	U`LKEN PESChANKA
Denesinin` uzınlıg`ı 150-200 mm, quyrıg`ı denesinen qısqalaw. Qızılqum, U`stirt sho`linde ken` tarqalg`an ko`p sanlı tu`r. Sem`ya bolıp, koloniya dep atalatug`ın quramalı in qazıp jasaydı. İnnin` teren`ligi 3-4 m. 45 ke jaqın o`simlik tu`ri menen awqatlanadı. Olardın` ha`r birinin` o`siw, rawajlanıw fazalarınan payın alıp, keptirip, ininin` ken`eytilgen formadag`ı azıq kamerasına artıq awqat retinde jıynap qoyadı. Jılına 2-3 ret, 2-13 ke deyin bala tuwadı. Mal jaylawı zıyankesi bolıw menen birge, asa qa`wipli oba keselliginin` qozdırıwshısın saqlawshı esaplanadı. U`lken peschankanın` ha`r bir koloniyasına jıynag`an o`simliktin` ko`lemi qurg`atılg`an halında ortasha 16-18 kg quraydı. Ku`ndiz aktiv tu`r.
Gu`rek tisleri bir sızıqlı. Artqı ayaq tabanı ju`nsiz. Qursaq ju`nleri onsha aq emes.	QIZIL QUYRIQLI PESChANKA
Denesinin` uzınlıg`ı 135-170 mm. Sho`l, yarım sho`l haywanı. Tiykarg`ı awqatı o`simliklerdin` tuqımı. U`stirttin` gipsli dalalarında 55 tu`r o`simlik penen awqatlanadı. Jıl dawamında, a`sirese mart-may aylarında ko`beyedi. Buwazlıg`ı 24-26 ku`n ma`wsimde bir neshe ret na`sil qaldıradı. Ha`r tuwg`anda 6 baladan tuwadı. U`stirtte, Qızılqumda, A`miwda`r`ya del`tasında, Aral ten`izinde Vozrojdenie atawında ushırasadı.

PESChANKALAR
Gu`rek tisleri bir sızıqlı.
Artqı ayaq tabanları ju`n menen qaplang`an. Qursag`ının` ju`nleri aq.
Artqı ayaq tabanı qara ju`n menen qaplang`an.	JIN`G`ILLIQ PESChANKASI
İri peschanka, denesinin` uzınlıg`ı 150-180 mm, quyrıg`ı denesinen kelterek. Qızılqum, U`stirtte siyrek oaziste egislik zonasında, tog`aylıqta qattı, orpan` topıraqlı jerlerde, kanal, jap boylarında ko`plep ushırasadı. Ha`r tu`rli jabayı ha`m ma`deniy o`simliklerdin` tuqımı, paqalı, shaqası, tamırı menen de awqatlanadı. Tu`nde jedel ha`reket etedi. Qısqı ini 2-2,5 m teren`likte bolıp, 2-3 awzı boladı. Jazg`ı ini 1m ge deyin jetedi. Jılına 2-3 ret 4-5 baladan tuwadı. Egislik ha`m jaylaw zıyankesi, oba keselligi qozdırıwshısın saqlawshı, tarqatıwshısı esaplanadı. Ig`allıqtı su`yiwshi mezofil` tu`r.
Artqı ayaq tabanı ashıq ju`n menen qaplang`an.	YaRIM KU`N PESChANKASI
Mayda tu`r, uzınlıg`ı 150 mm ge shamalas. Sho`l haywanı. Qısqı biyday, arpa, astargal da`nlerden azıq jıynaydı. Keshqurın ha`m tu`nde aktivlesedi. İni turaqlı ha`m waqıtsha boladı. Jılına eki ret tuwadı. Ha`r birinde ortasha 4-5 baladan boladı. 43 tu`rdegi o`simlik penen awqatlanadı. Tiykarg`ı jasaw ornı Qızılqum, U`stirttin` qumlı jeri, A`miwda`r`ya del`tasında orpan` topıraqlı, egislik atızlarda, qum menen tutas orınlarda jasaydı.

TIShQAN TA`RİZLİLER
İriligi mayda	U`Y TIShQANI
Ken` tarqalg`an dominant tu`r. Qubla Aral aymag`ında sinantroplıq ha`m ta`biyg`ıy jag`dayda ha`reket etiwshi tu`r esaplanadı. Denesinin` uzınlıg`ı 110 mm. Ta`biyatta jabayı o`simlik tuqımı, da`ni menen awqatlansa, u`ylerde ha`m u`y qaptalı atızlarında barlıq azıq-awqat tu`rleri menen awqatlanadı. İni ju`da` a`piwayı. Olar u`ylerde jıl dawamında ko`beye beredi. Bul tu`rdin` da`n xojalıg`ına keltiretug`ın zıyanı u`lken. Qızılqumda, U`stirtte ha`m A`miwda`r`ya del`tasında egislik orınlarda ushırasadı.
Denesi iri, dene uzınlıg`ı 13 sm den artıq. Gu`rek tisi ju`da` ken`, jalpaq quyrıg`ı dene uzınlıg`ının` yarımına ten`.	JALPAQ TİSLİ KRISA
Denesinin` uzınlıg`ı 220 mm. Qubla Aral aymag`ında A`miwda`r`ya del`tasında Aral ten`izi jag`alawlarında, egislik atızlarda, bag`larda, u`ylerde ushırasadı. Olar qolaylı jag`dayda jıl dawamında ko`beyedi. Buwazlıq da`wiri 28 ku`nge sozıladı. Olar o`simliklerdin` jer astı bo`limleri menen awqatlanadı. Ayırım waqıtları nasekomalar menen de awqatlanadı. İni quramalı. Bir neshe sem`yası qatar jaylasıp, u`lken maydang`a in qazadı. Gewgim tu`siwi menen ha`reketshen`ligi artadı. A`miwda`r`ya del`tasında ha`m oaziste ushırasadı.

BALPAQLAR

Qulag`ı biliner-bilinbes. Barmaqları uzın.

JİN`İShKE BARMAQLI BALPAQ

Denesi ortasha peschankalardan u`lkenirek haywan. Denesinin` uzınlıg`ı 225-305 mm, quyrıg`ı 45-102 mm. Bul tu`r Orta Aziya, Qubla Qazaqstan qumı sho`listanında ken`nen tarqalg`an. Awqatın puta, yarım puta o`simliklerinin` tu`ynek, pıyazsha, gu`l, bu`rtik ha`m paqal shaqaları quraydı. A`sirese ra`n`, pıyaz, tyul`pan, siyrek nasekomalar menen awqatlanadı. Ol ha`reketshen` ha`m ju`da` saq haywan. Awqatın izlewde ininen alısqa 500 m ge deyin ketedi, qa`wip tuwg`anda inine qattı juwırıp kiredi. Juplasıw da`wiri fevral`-mart aylarına tuwra keledi. Ha`r bir er jetken urg`ashısı jılına bir ret, 3-7 bala tuwadı. Ta`biyatta oba (chuma) ha`m teri leyshmanioz awırıwın qozdırıwshı bolıp esaplanadı. Qızılqumda ha`m A`miwda`r`ya del`tasında ishki qumlarda ushırasadı.

BALPAQLAR

Qulag`ı qısqa bolsa da bilinip turadı. Ayaq barmaqları ortasha mug`darda irilikte.

İriligi mayda, dene uzınlıg`ı 21 sm ge deyin. Arqasında mayda tembili bar.

KİShİ BALPAQ

Sem`ya bolıp jasaydı. Onın` denesinin` uzınlıg`ı 19-21 sm bolsa, quyrıg`ının` uzınlıg`ı onın` 10-20% ne ten`. Olar shireli o`simlikler, onın` pıyazshası ha`m tuqımı menen awqatlanadı. Balpaqlar o`simlik ha`m shirkeyler menen de awqatlanadı. Kishi balpaq 80-150 sm teren`liktegi inlerinde jasaydı. İninen ku`n shıqqannan keyin shıg`ıp, ku`nnin` batıwı menen tu`newge qaytadı. U`stirtte 30 tu`rli o`simlik penen awqatlanadı. Juplasıw waqtı oyanıw menen baslanadı. Olar jılına bir ret, 6-7 bala tuwadı. Olar Qaraqalpaqstanda U`stirtte ushırasadı.

BALPAQLAR

Qulag`ı qısqa bolsa da bilinip turadı.

Ayaq barmaqları ortasha irilikte

İri deneli. Dene uzınlıg`ı 23 sm artıq. Ren`i sarılaw.

SARI BALPAQ

Bizin` faunamızdag`ı en` iri balpaq. Denesinin` uzınlıg`ı 232-380 mm, quyrıg`ı 64-120 mm. Sho`l ha`m yarım sho`l haywanı. O`simliklerdin` paqalı, japırag`ı, tuqımı, pıyazshası ha`m tyul`panlar menen awqatlanadı. Awqatının` tiykarın 38 tu`rdegi o`simlik quraydı. Teren`ligi 3 m, uzınlıg`ı 7-8 m a`piwayı qurılısqa iye in qazadı. Juplasıw da`wiri fevral`dın` aqırı, mart ayının` basında o`tedi. Ma`wsim dawamında bir ret 4-13 baladan tuwadı. Sarı balpaq oba awırıwın qozdırıwshı mikrobın saqlawshı xızmetin de atqaradı. Qaraqalpaqstanda Qızılqumda sazlı-qumlı jerlerde, U`stirt tegisliginde, A`miwda`r`ya del`tasında, egislik orınlarında ushırasadı.

PESChANKALAR HA`M QOSAYaQTIN` TİS DU`ZİLİSİ

BOYINShA ANIQLAW

Peschankalar		Qos ayaq
U`LKEN PESChANKA	KİShKENE PESChANKA	JU`N AYaQLI QOS AYaQ
U`lken peschanka-nın` gu`rek tisinin` u`stinde uzınsha eki sızıq, al basqa peschankalardın` barlıg`ında tek bir sızıq boladı. U`lken peschanka-nın` tisi u`lken ha`m juwan.	Kishkene peschanka-lardın` gu`rek tisinin` u`stinde uzınsha bir sızıq (yarım ku`n, jın`g`ıllıq ha`m qızıl quyrıqlı pes-chankalardın` barlıg`ında) boladı.	Ju`n ayaqlı qos-ayaqtın` gu`rek tisinin` u`stinde uzınsha bir sızıq, tisinin` ren`i sarı, al Lixtenshteyn qosayag`ında ol aq ren`de boladı.

BALPAQLARDIN` ARTQI AYaQ TABAN HA`M

QUYRIQ DU`ZİLİSİ BOYINShA ANIQLAW

Tabanı		Quyrıg`ı
JİN`İShKE BARMAQLI BALPAQ	SARI BALPAQ	JİN`İShKE BARMAQLI BALPAQ	SARI BALPAQ
Denesinin` uzınlıg`ı 400 mm den aspaydı. Tabanı-nın` uzınlıg`ı 60 mm kem. Barmaq ju`nleri uzın tırnaq ushınan asıp turadı.	Tabanı jalan`ash. Ju`n menen tek qap-talları qaplang`an. Barmaq u`sti ju`n-leri tırnaq ushı menen ten`.	Quyrıg`ı ken` jalpaq. Ushının` yarımının` astı qara ren`de.	Quyrıg`ı kelte. Ol ju`nsiz dene uzınlıg`ının` u`shten birine ten`.

QOSAYaQLARDIN` ARTQI AYaQ TİRSEKLERİNİN`

DU`ZİLİSİ BOYINShA ANIQLAW

Tabanı
BOBRİNSKİY QOSAYaG`I	KİShİ QOSAYaQ	EMURANChİK	LİXTENShTEYN QOSAYaG`I
Artqı ayag`ının` ortan`g`ı u`sh bar-mag`ının` astı uzın-lıg`ı 12 mm qalın` ju`n menen qap-lang`an. Eki bar-mag`ının` tırnag`ı joqarı shıg`ıp turadı.	Artqı ayag`ının` ortan`g`ı u`sh barma-g`ının` astı ju`ni joq jalan`ash teri. Tek onın` shet jiyeginde kelte ju`nleri boladı.	Tabanı ha`m bar-maq alaqanının` astı qara ju`n menen qaplang`an. Onın` artında ju`n ishinde jasırın qabarg`an do`n`es o`simshesi bar (Konicheskiy mazol).	Tabanı ha`m bar-maq alaqan astı ashıq ren`degi ju`n menen qaplang`an. Onın` artında mazol denesi joq.

QOSAYaQLARDIN` QUYRIG`ININ`

DU`ZİLİSİ BOYINShA ANIQLAW

Quyrıg`ı, Bes barmaqlı qosayaqlar
KİShİ QOSAYaQ	U`LKEN QOSAYaQ	SEVERTsOV QOSAYaG`I	SEKİREWİK QOSAYaQ	BOBRİNSKİY QOSAYaG`I
Quyrıq jalawı jaqsı rawajlan-g`an. U`lken bo`limi qara, ushı aq. Forması jalpaq, ushı su`yir. a-u`stinen, b-astınan ko`rinisi	Denesi iri. Artqı tirsegigin` uzın-lıg`ı 85-98 mm. Quyrıq jalawı u`lken, jalpaq, tiykarg`ı bo`limi qara, u`lken bo`limi aq. a-astınan, b-u`stinen ko`rinisi	Quyrıq jala-wının` qara bo`limi astınan ashıq jolaq-sızıq penen uzınına bo`linip turadı. a-u`stinen, b-astınan ko`rinisi	Quyrıq jala-wının` qara bo`liminin` aldında 30 mm uzınlıqta ashıq ren`de jup saqıyna formasında orap turadı. Jalawının` qara bo`limi u`lken, al aq bo`limi kishi.	Quyrıq ja-lawı to`men da`rejede onsha jalpaq emes. Ushı ken`lew, su`yir emes. Sur-ku`l ren`de.

QOSAYaQLARDIN` QUYRIG`ININ`

DU`ZİLİSİ BOYINShA ANIQLAW

U`sh barmaqlı qosayaqlar
TU`RKMEN QOSAYaG`I	JU`N AYaQLI QOSAYaQ	EMURANChİK
Quyrıq «jalawı» uzın, ushı su`yir emes. Jalawının` aq bo`limi u`lkenirek ha`m jalpaqlaw.	Quyrıq jalawı salıstır-malı jin`ishkelew, ushı su`yir emes. Jalawının` qara-aq bo`limlerinin` mo`lsheri birdey.	Quyrıq jalawı onsha u`lken emes. Ushqı ju`nleri uzınlaw. Ju`ni birgelikli sur ren`de.

Juwan quyrıqlı qosayaqlar
JİTKOV QOSAYaG`I	JUWAN QUYRIQLI QOSAYaQ	VİNOGRADOV QOSAYaG`I
Quyrıg`ının` juwan bo`limi uzın, jalawı ken`irek, ushı su`yir emes. Onın` qara bo`limi u`lkenirek, aq bo`limi kishirek. Bul tu`r bizde joq.	Quyrıg`ının` ortan`g`ı bo`limi juwan bolıp ushına qaray jin`ish-keredi. Jalawı ensiz, ushı su`yir emes qara ju`n menen qaplang`an. Bizde bul tu`r bar.	Quyrıg`ı onsha juwan emes, ushına qaray jin`ishkerip, kish-kene qara ju`nli jalaw menen tamamlanadı. Bul tu`r bizde joq.