|
2. Aylanba aqshalardıń quramı hám dúzilisi
Kárxananıń aylanba qarjları bul aylanba aqshalar hám aylanbadaǵı aqshalardı qáliplestiriwge mólsherlengen kárxana qarjlarınıń jıyındısı bolıp tabıladı. Aylanba aqshalarǵa kárxana bazalarda hám óndiriste rezervlerdi jaratıw, jetkizip beretuǵınlar menen esap-kitap qılıw ushın byudjet, mıynet haqı tólew ushın hám basqalar ushın zárúr bolǵan aqshalar kiredi. Aylanba aqshalardıń quramı hám dúzilisin parıqlań. Tiykarǵı hám jumısshı kúshi menen bir qatarda aylanba aqshalar óndiristiń eń zárúrli elementi (faktorı) esaplanadı. Kárxananıń aylanba aktivler menen jeterli dárejede támiyinlemewi onıń iskerligin láń etedi hám finanslıq jaǵdaydıń jamanlasıwına alıp keledi.
Aylanba aqshalardıń quramı olardı quraytuǵın elementler kompleksi retinde túsiniledi. Aylanba aqshalardıń aylanba islep shıǵarıw fondlari hám mámiledegi fondlarg’a bóliniwi olardı islep shıǵarıw hám ónim satıw tarawlarında paydalanıw hám bólistiriliwiniń ayriqsha qásiyetleri menen belgilenedi. Óndiriste isletilgen aylanba aqshalar muǵdarı tiykarınan ónim islep shıǵarıw ushın islep shıǵarıw ciklleriniń dawam etiw waqti, texnologiyanıń rawajlanıw dárejesi, texnologiyanıń rawajlanıwi hám miynetti shólkemlestiriw menen belgilenedi. Mámile quralları muǵdarı tiykarınan ónim satıw shártlerine hám támiynat hám marketing sistemasın shólkemlestiriw dárejesine baylanıslı. Aylanba aqshalardıń individual elementleri arasındaǵı protsentte kórsetilgen qatnası aylanba aqshalardıń quramı dep ataladı. Aylanba aqshalar strukturalarıniń tarmaqlar boyınsha ayırmashılıǵı kóplegen faktorlar menen belgilenedi, atap aytqanda, islep shıǵarıw procesin shólkemlestiriwdiń ayriqsha qásiyetleri, jetkizip beriw hám satıw shártleri, jetkizip beretuǵınlar hám qarıydarlardıń jaylasıwı hám islep shıǵarıw ǵárejetleri quramı.
Sxema járdeminde kompaniyanıń aylanba qarjları quramın kórip shıǵıń (10. 1-súwret):
Рис.10.1
10.1. Ka'rxananin' aylanba qarjilari qurami
Aylanba aqshalar islep shıǵarıw procesiniń ajıralmaytuǵın elementi, ónim ózine túser bahasınıń tiykarǵı bólegi bolıp tabıladı. Islep shıǵarıw birligine shiyki o’nim, materiallar, janar may hám energiya sarpı qansha kem bolsa, olardı qazip alıw hám óndiriske sarplanatuǵın miynet sonshalıq puqta sarplanadı, ónim arzanlasadı. Kárxanada jeterli muǵdardaǵı aylanba aqshalardıń bar ekenligi onıń bazar ekonomikası sharayatında normal islewi ushın zárúrli shárt esaplanadı. Sanaat kárxanalarınıń aylanba islep shıǵarıw fondlarina islep shıǵarıw qurallarınıń bir bólegi (islep shıǵarıw fondlari) kiredi, olardıń materiallıq elementleri miynet processinde tiykarǵı islep shıǵarıw fondlarinan ayrıqsha bolıp esaplanıw hár bir islep shıǵarıw ciklında sarplanadı hám olardıń ma`nisi ótkeriledi tolıq hám tezlik penen miynet ónimine. Miynet processinde aylanba baylıqlardıń materiallıq elementleri tábiy forması hám fizikalıq-ximiyalıq ózgeshelikleri ózgeriwine ushraydı. Óndiriste tutınıw etilgenligi sebepli olar paydalanıw ma`nisin joǵaltadı. Jańa paydalanıw ma`nisi olardan islep shıǵarılǵan ónimler kórinisinde payda boladı.
Kárxananıń aylanba islep shıǵarıw aktivleri úsh bólekten ibarat:
•islep shıǵarıw rezervleri;
•tamamlanbag’an islep shıǵarıw hám úyde islep shıǵarılǵan yarım tayar ónimler;
•keleshektegi ǵárejetler.
Islep shıǵarıw rezervlari - bul shiyki o’nim, tiykarǵı materiallar, satıp alınǵan yarım tayın ónimler, járdemshi materiallar, janar may, konteynerlar, ıqtıyat bólimler, arzan hám gónergen buyımlar.
Ózimiz islep shıǵarǵan tolıq bolmaǵan ıslap shıǵarıw hám yarım tayın ónimler, qayta islew hám jıynaw processinde materiallar, ıqtıyat bólimler, bólindiler hám ónimler, sonıń menen birge kárxanamizdin’ ayırım dúkanlarında óndiriste tolıq tamamlanbag’an ózimiz islep shıǵaratuǵın yarım tayın ónimler hám keyinirek bul kárxananıń basqa dúkanlarında qayta islewge tiyisli.
Joqarıdaǵı aylanba aqshalar ózleriniń "háreketi" nde aylanba aqshalar menen de baylanıslı. Buǵan tómendegiler kiredi:
•bazalarda tayın ónimler;
•tranzitda bolǵan tovarlar, jiberilgen, biraq tólenbegen ónimler;
•banktegi hám kárxananıń kassasındaǵı ámeldegi esapbetindegi pul qarjları;
•qarıydarlar menen esap-kitaplardaǵı aqshalar, atap aytqanda, debitorliq qarızları.
Qáliplesiw dereklerine kóre, OS óz hám qarızǵa aling’anlarg’a bólinedi.
Óz aylanba qarjları - bul turaqlı túrde kárxananıń iqtiyarinda bolǵan hám óz qarjları (payda hám basqalar) esabına qáliplesetuǵın aqshalar bolıp tabıladı. Háreket processinde óz aylanba qarjların, tiykarınan, ózleriniń bir bólegi bolǵan, mıynet haqı ushın avanslanǵan, biraq waqtınsha biypul (is haqısınıń bir retlik tólewi sebepli) aqshalar menen almastırıw múmkin. Bul aqshalar iyelik huqıqına teńlestirilgen yamasa turaqlı minnetlemeler dep ataladı.
Qarızǵa alınǵan aylanba aqshalar boyınsha bank kreditleri, kreditorliq qarızları (kommerciya krediti) hám basqalar.
Kárxananıń normal islewin shólkemlestiriw ushın zárúr bolǵan mámiledegi aktivlerdiń ekonomikalıq tiykarlanǵan bahaların islep shıǵıw procesi aylanba aktivlerdi standartlastırıw dep ataladı. Sonday etip, aylanba aqshalardı normallastırıw - bul tamamlanbag’an islep shıǵarıw qaldıqları hám basqa aylanba aqshalardıń kemeytirilmegen turaqlı minimal hám usınıń menen birge jeterli muǵdarda rezervlerin qáliplestiriw ushın zárúr bolǵan aylanba aqshalar muǵdarın anıqlaw. Aylanba aqshalardı normalastırıw ishki rezervlerdi anıqlawǵa, islep shıǵarıw ciklı múddetin kemeytiwge hám tayın ónimlerdi tezirek satıwǵa járdem beredi.
Standartlastırılgan aylanba aqshalar quramına islep shıǵarıw rezervleri, tamamlanbag’an islep shıǵarıw hám kompaniya bazalarindag’i tayın ónim qaldıqları qarjları kiredi. Aylanba aqshalardıń qalǵan elementleri standartlastırılmaǵan dep ataladı.
Aylanba aqshalar stavkaları kárxanadaǵı tovar -materiallıq baylıqlardıń minimal rezervlerin xarakteristikalaydı hám stok kúnleri, bólimler stok stavkaları, esap birligi ushın jıyındılar hám basqalar menen esaplanadı.
Aylanba aqshalar stavkası - bul kórsetkishler boyınsha aylanba aqshalar stavkasınıń ónimi, onıń dárejesi anıqlanadı. Jámi menen esaplanadı.
Aylanba aqshalardı normativlikleri (Nob.) Tómendegi muǵdardı quraydı:
Nob. c. = Np. z. + Nn.pr. + Ng.p. [sum.]
bul jerde Nprz, tovar-materiallıq rezervlerdi normalastırıw; NNPR.
Tamamlanbag’an islep shıǵarıw norması; Ngp. tayın ónimler rezervlerin normalastırıw.
Kárxanada aylanba aqshalardıń quramın biliw hám analiz qılıw júdá zárúrli bolıp tabıladı, sebebi ol belgili dárejede kárxananıń ol yamasa bul waqıttaǵı finanslıq jaǵdayın xarakteristikalaydı.
Aylanba aktivlerdiń quramı degende olardıń bólek elementleriniń jámi quramına qatnası túsiniledi.
Kárxanada aylanba aqshalardıń quramı biyqarar hám kóplegen sebepler tásiri astında waqıt ótiwi menen ózgerip turadı. Mashinasazliq kárxanasında aylanba aqshalardıń shamalıq dúzilisin kórip shıǵıń (10. 1-keste).
Do'stlaringiz bilan baham: |
