Озбекстан Республикасы Жокары хам орта арнаулы талим министрлиги Қаракалпак Мамлекетлик Университети

6. Tiykarǵı qurallardan paydalanıw natiyjeliligin bahalaw hám natiyjeliligi kórsetkishleri
Kárxananıń ekonomikalıq iskerligi natiyjeliligin asırıwdıń tiykarǵı shárti tiykarǵı qurallardan paydalanıwdı jaqsılaw bolıp tabıladı. OS den maksimal dárejede paydalanıw sayaxatshılıq kompaniyasınıń jumısın bahalawdıń eń zárúrli kriteryalarınan birine aylanıp atır, sol sebepli óndiristiń ekonomikalıq nátiyjelerin xarakteristikalaytuǵın kórsetkishlerdi tiykarlaw bólek áhmiyetke iye.
Turizm kárxanalarında tiykarǵı qurallar da natura formasında, baha tárepinen esapqa alınadı. Baha tárepinen OS jaǵdayınıń tómendegi kórsetkishleri ajratıladı:
-baslanǵısh ózine túser bahası - jetkizip beriw, ornatıw, sazlaw hám basqalardı óz ishine alǵan tiykarǵı qurallardıń haqıyqıy ma`nisi, ol satıp alıw waqtında ámeldegi baxalarda ańlatpalanadı hám nátiyjede kárxana balansında belgilenedi. Ol tiykarǵı qurallardıń balans ma`nisi basqasha ataladı;
-qayta tiklew ma`nisi - ámeldegi sharayatta tiykarǵı qurallardı tákirar islep shıǵarıw ǵárejetleri. Ámeldegi tiykarǵı qurallardı fizikalıq hám ruwxıy tozıwı yamasa olardıń tozıwın esapqa alǵan halda qayta bahalaw menen belgilenedi;
-qaldıq baha - bul tiykarǵı qurallardıń amortizatsiyan alıp taslaǵan dáslepki ma`nisi, onıń muǵdarı bul ob'ekttiń pútkil islew múddeti dawamında amortizatsiya ajıratılǵan qarjıları muǵdarına qaray esaplap shıǵıladı;
-tamamlaw ma`nisi - gónergen hám óndiris shıǵarıwdan shıǵarılǵan tiykarǵı qurallardı satıw ma`nisi;
-tiykarǵı qurallardıń ortasha jıllıq ma`nisi (FS) formula boyınsha anıqlanadı: 
Bul jerde Fp (b) - tiykarǵı qurallardıń baslanǵısh (kitap) ma`nisi; Fvv - kiritilgen aqshalardıń ma`nisi; FM - engizilgen tiykarǵı qurallar islegen aylar sanı; Fl - tamamlaw ma`nisi; M - jumıstan bosaǵan tiykarǵı qurallardıń islegen ayları sanı.
Tiykarǵı qurallar jaǵdayın bahalaw kórsetkishleri: saqlaw múddeti. Ónimler (xızmetler) óndiriske ótkerilmegen tiykarǵı qurallar baxasın xarakteristikalaydı: 
Bul jerde Fb - tiykarǵı qurallardıń balans ma`nisi (amortizatsiya menen birge); Fp - tiykarǵı qurallardıń baslanǵısh ma`nisi: asınma faktorı. Tiykarǵı qurallardıń tozıw dárejesin sáwlelendiredi:
Fizn.- gónergen tiykarǵı qurallar ma`nisi;
Pensiya dárejesi. Jıl dawamında xızmetten bosatilgan tiykarǵı qurallar baxasınıń bir bólegin xarakteristikalaydı:

Qayda F vyb.- xızmetten pensiyaǵa shıqqan aqshalardıń ma`nisi: jańalaw tezligi. Jumısqa túsirilgen jańa aqshalardıń úlesin sáwlelendiredi:

Tiykarǵı qurallardan paydalanıw natiyjeliliginiń kórsetkishleri: aktivlerdiń rentabelligi - bul tiykarǵı qurallardan paydalanıw natiyjeliligin xarakteristikalaytuǵın sapa kórsetkishi bolıp tabıladı:

Bul erda Vu - jıl dawamında kórsetilgen xızmetler kólemi; kapital intensivligi - kapital ónimliligine teris kórsetkish. Arnawlı bir dáwirde islep shıǵarıw birligine qansha tiykarǵı qurallar tuwrı keliwin anıqlaydı:

Kapital -miynet koefficiyenti - turistik kárxanalardıń miynet sharayatları hám kapital úskenelerin xarakteristikalaytuǵın kórsetkish

Bul jerde F - tiykarǵı qurallardıń ma`nisi (baslanǵısh, balans yamasa ortasha jıllıq); CHR - ortasha jumısshılar sanı;

tiykarǵı qurallardıń rentabelligi:
Bul jerde P - kárxana paydası.
Tiykarǵı qurallardı ekonomikalıq bahalawda dinamikanı esaplaw úlken ámeliy áhmiyetke iye, yaǵnıy tiykarǵı qurallardan paydalanıw kórsetkishi (Isp.)

Bul erda Sqi P0 hám Sq0 P0 - esabat hám bazis dáwirlerinde salıstırılatuǵın baxalarda uyqas túrde satilgan xızmetler kólemi; SF1 P0 hám SF0 P0 - esabat hám bazis dáwirlerinde uyqas túrde salıstırılatuǵın baxalarda tiykarǵı qurallar kólemi.