“O’zbekistonda uchraydigan sutemizuvchilar,ovlanadigan vakillari,kasallik tarqatuvchi va noyob turlari”

II-bob.Asosiy qism.
2.1. O'zbekistonda uchraydigan sutemizuvchilar
Sutemizuvchilar yashash sharoitiga qarab 4 ta ekologik guruhga bo‘linadi:
I.. Yer ustida yashovchi sutemizuvchilar. II. Yer ostida yashovchi sutemizuvchilar. III. Suvda yashovchi sutemizuvchilar. IV. Uchar darrandalar.
I. Yer ustida yashovchi sutemizuvchilarga eng ko‘p turlar kirib, ular yer sharining barcha quruqliklarida, o‘rmon, butazor hamda ochiq yerlarda yashashga moslashgan.O’rmonda yashovchilar ko‘p vaqtini daraxtda o‘tkazadi, daraxtda ozuqa topib yeydi, dam oladi va ko‘payish uchun uya qurishda daraxt kovaklaridan foydalanadi. Masalan: kemiruvchilardan olmaxon, yirtqichlardan ayrim tur suvsarlar, maymunlarning ko‘plab turlari daraxtda yashaydi.vakillari kiradi. Ular yer osti muhitiga o‘ta moslashgan bo‘lib, hayotining ko‘p qismini yer ostida o'tkazadi. Bu guruhga kiruvchi sutemizuvchilarning ko‘zlari va quloq
II. Yer ostida yashovchi sutemizuvchilar ekologik guruhiga turli turkum supralari rivojlanmagan. Dumi kalta va qilsiz bo’ladi yoki mutloqo bo‘lmaydi. Ko’rsichqonlar, so’qirsichqonlar, yer-qazarlar yer ustiga deyarli chiqmaydi .Yer kavlovchi darrandalardan qopchiqlilar orasida qopchiqli krot, hasharotxo‘rlar orasida krot va Afrika oltin kroti, noto'liq tishlilardan zirhlilar kiradi .
III. Suvda yashovchi sutemizuvchilar orasida morfologik tomondan suvda yashashga kamroq moslashgan vakil lariga norka, oq ayiq, suv kalamushi, qunduz, dengiz bobori, suv yerqazari, suv dalasichqoni, ondatra, suv cho'chqasi, suv ayg‘iri, o'rdakburun va nutriyalar kiradi. Suvda yashashga kuchliroq moslashganlariga morjlar va tyulenlar hamda suvda yashashga butunlay moslashganlariga kitlar, sirenlar, delfnlar kiradi.Ularning gavdasi baliqqa o’xshab boshi tanasi bilan qo’shilib ketgan. Bu guruhga kiruvchi hayvonlarning ozig‘i baliq, amfibiya, dengiz yulduzi, mollyuska, dengiz kirpisi va krablar hisoblanadi. Suvda yashovchi sutemizuvchilarning terisida jun qatlami, yog‘ va ter bezlari yo’qolib ketgan keyigi oyoqlari yoq.
IV. Uchar darrandalarga faqat qo‘lqanotlilar, ya’ni ko‘rshapalaklar turkumi vakillari kiradi. Havoda uchib yurish uchun ularda uchish organi qanot paydo bo’lgan,to’sh suyagining oldingi yuzasidagi ko’krak toj suyagi rivojlangan. Tungi hayvonlar bo‘lganligi uchun eshitish va sezish organlari yaxshi rivojlangan. Sutemizuvchilarning boshqa turkumlari orasida letyaga, junqanot, olmaxon va qopchiqli olmaxonlar bir daraxtdan ikkinchi daraxtga 10 m dan ortiq masofaga uchi o’ta oladi.
Oʻzbekiston hayvonot dunyosi xilma-xil boʻlib,Oʻrta Osiyodagi boshqa mamlakatlar singari subtropik mintaqalga xos turlarga ega. Respublikada sut emizuvchilarning 6 turkumi: hasharotxoʻrlar (6 tur), koʻlqanotlilar (19 tur), tovuqsimonlar (2 tur), kemiruvchilar (42 tur), yirtqichlar (23 tur) va juft tuyoqlilar (8 tur)ga mansub100 tur uchraydi. Xonakilashtirilgan va xonakilashtirilayotga sutemizuvchilarinsonhayotida muhim ahamiyatga ega. Maxsus m o‘ynachilik fermalarida sobol, norka, oq tulki, tulki, nutriya va shinshillalar mo‘ynasi uchun ko‘paytiriladi. Ko’pchilik sutemizuvchilar u yoki bu tarzda insonga, tabiatga katta foyda keltiradi. MDH da 350 tur sut emizuvchilardan 150 turi ovlanadi va bu jihatdan MDH dunyoda birinchi o’rinda turadi. Eng Ko’p ovlanadigan sut emizuvchilarga kemiruvchilar (35 tur), yirtqichlar(41 tur), juft tuyoqlilar (20 tur), kurakoyoqlilar (13 tur), tovushqonlar (5 -8 tur) va hasharotx rlar (5 tur) turkumlarining vakillari kiradi.Eng qimmatbaho mo’yna olish uchun tiyin, tulki, "oq tulki (peses),quyon, sassiqq zon, ko’k suvsar, latcha, sobol, norka, qunduz, bobr,sug'ur, ondarta, yenotsimon it, suvchayqar yenotlar ovlanadi va bu hayvonar mo’ynachilik sanoatining asosini tashkil qiladi. MDH da mo’ynachalikdan tashqari tuyoqli sut emizuvchilarni tutish yaxshi rivojlangan. Go’sht, teri va dorivor mahsulotlar olish uchun haryili 500 - 600 ming bosh atrofida tuyoqli sut emizuvchilar ovlanadi. Masalan, los, t ng'iz, elik, maral, shimol bug'usi va sayg'oqlar shular jumlasiga kiradi. Xonakilashtirilgan va xonakilashtirilayotgan sut emizuvchilar inson hayotida katta ahamiyatga ega. Maxsus m ynachilik fermalarida sobol, norka, oq tulki, nutriya va shinshillalar m yna uchun k paytiriladi.Qoramollardan zbekistonda qora -ola, qizil dasht, bushuyev, simmental, shvis, Qozog'iston oqboshi, santa-gertruda, shortgom zotlari boqiladi. Bundan tashqari, Kostroma sutli va g shtli zotlari, Yaroslavl tUtli zoti, Xolmogor sutli zoti, Olatov sutli zoti va boshqa bir qancha qoramol zotlari oziq-ovqat manbai sifatida inson tomonidan keng loylaniladi. Inson hayot faoliyatida sut emizuvchilarning ayrim turlari (ol, eshak, ho’kiz, it, fil) ish hayvonlari,sport va qo’riqchi hayvonlar sifatida katta ahamiyatga ega.

O’rta Osiyoda, shu jum ladan, O'zbekistonda hasharotxo'rlar turkumining tipratikanlar va yerqazarlar oilalariga mansub 6 ta turi (qora ignali tipratikan, quloqdor tipratikan, mitti oqtish, ola putorak, kichik oqtish, oq qorin oqtish) uchraydi.Tipratikanlar-Erinaceida oialasiga 15ta tur kiradi.0‘zbekistonda tipratikanlarning 2ta tur iuchraydi. Gavdasining uzunligi 10-45 sm b o ‘ladi. Shakli tikanli sharga o'xshash, tanasi va ikki yon tom ondan ignalar bilan qoplangan. U larda teri osti muskullari va ayniqsa, halqali muskullari kuchli rivojlangan bo‘lib, xavf tug‘ilganda bu muskullar qisqarilishi natijasida tipratikan o ‘ralib oladi va dushmandan o ‘zini himoya qiladi. Tipratikanlar tunda faol bo‘ladi.0 ‘rmon, dasht va ch o ‘l hududlarida tarqalgan. Ular hasharot va kemiruv-chilarni yeb qishloq xo‘jaligiga foyda keltiradi. Tipratikanlar yana mollyuskalar, ilon, qushlarni tuxumi va jo ‘jalarini, kaltakesaklarni ham tutib yeydi.Tipratikanlar boshqa hasharotxo'rlardan farq qilib, qish boshlanishi bilan oziq yetishmasligi tufayli iniga kirib, qishki uyquga ketadi, uning tana harorati pasayadi, nafas olishi va yurak urishi sekinlashib, karaxt holatga o ‘tadi. Bahorda havo isiy boshlashi bilan tipratikanlar karaxtlikdan chiqadi. Tipratikanlar yiliga bir marta 7 tagacha bola tug'adi. Uzun ignali tipratikan 0 ‘zbekiston «Qizil Kitob»iga kiritilgan.Qo‘IqanotIiIar (Chiroptera) turkumi. O ‘zbekistonda 20 ta turi uchrayd.iQo‘l-qanotlilar bir-biridan yaxshi ajralib turadigan 2 ta kenja turkumga, ya’ni Mevaxo‘r ko‘rshapalaklar (M egachiroptera) va Ko‘rshapalaklar (Microchiroptera) ga bo'linadi. Ular qishda uzoq uyqugaketadi.0 ‘zbekistonda 20 ta turi uchraydi. 16 ta turi aynan silliq burunliko‘rshapalaklar oilasiga kiradi. Ularnig bum ida teri o'sim tasi bo‘lmasligi va qulog‘ining murakkab tuzilganligi bilan xarakterlanadi.

Ko‘rshapalaklar kenja turkumi vakillari:
1 -malla shomshapalak; 2 - oddiy ko'rshapalak; 3- katta shomshapalak;
4- taqaburin ko'rshapalakning boshi.
O‘zbekistonda, asosan shalpangquloq ko‘rshapalak (Plecotus auritus), Osiyo kengqulog‘i (Barbastella leucomelas),malla shomshapalak (Nyctalus noctula), o ‘tkir quloqli ko‘rshapalak (Myotis blythi), uch rangli tunshapalak (M yotis em arginatus), mitti netopir (Pipistrellus pipistrellus), ikki rangli kojan (Vespertilio murinus) va boshqa turlari keng tarqalgan.0 ‘zbekistonda kichik taqaburun (Rhinolophushipposideros), katta taqaburun (Rhynolophus ferrumequinum ), Buxoro taqaburuni (Rhynolophus bocharicus) va keng quloqli qat-qatlab (Tadarida teniotis) kabi turlari uchraydi.