O„zbekiston xalqaro islom akademiyasi

Ma‟noning kengayishi 
-
leksemaning ma‘no hajmida 
tor ma‘nodan keng ma‘noga qarab 
siljishning yuz berishi. Masalan, 
yaylov 
leksemasi dastlab ―
tog‗ning tepasidagi о‗tloqda yozlash
‖ni 
ifodalagan: qadimgi turkiy tilda 
yay 
leksemasi ―yoz‖ni, 
yayloq 
leksemasi esa ―
yozlaydigan joy 
‖ni anglatgan: chorvadorlar yoz payti molni tog‗ning tepasidagi о‗tloqlarda (―yaylag‗‖larda) 
boqishgan, qishda esa ―yaylag‗‖dan ―qishlag‗‖ga tushib yashashgan. Hozirgi paytda 
yaylov 
leksemasi faqat ―
tog‗ning tepasidagi mol boqiladigan о‗tloq
‖ni emas, balki umuman ―chorva 
о‗tlaydigan keng maydon, о‗tloq‖ni) anglatadi, bunday 
о‗tloq
tog‗ning tepasida ham, dasht-adirlarda 
va hatto past tekisliklarda ham bо‗lishi mumkin. Ma‘noning bu tarzda kengayishi 
qishloq 
leksemasining mazmun jihatida ham sodir bо‗lgan: u dastlab ―
qish faslida yashaydigan joy
‖ni (< 
―chorva mollarining qishlab qolgan yeridagi boquvi‖ni) anglatgan, hozir esa u ―aholisi kopincha 
qishloq xо‗jalik ishlari bilan shug‗ullanuvchi punkt‖ ma‘nosini ifodalaydi.

---

20 
 
Tilshunoslikda atoqli otning turdosh otga о‗tishini ma‘no kengayishi deb baholash holatlari 
ham bor.
Rizamat 
(atoqli ot)- 
rizamat 
(mahalliy, xо‗raki va mayizbob uzum navi). Bu nav 
mashhur sohibkor nomi bilan atalgan (demak, 
sо„zning ma‟no hajmi 
kengaygan).
Ma‟noning torayishi - 
leksemaning ma‘no hajmida keng ma‘nodan tor ma‘noga qarab 
siljishning yuz berishi. Masalan, 
vatan 
(keng ma‘noda: ―kishi tug‗ilib о‗sgan mamlakat, ona-
yurt‖)- 
vatan 
(tor ma‘noda: ―kishi tug‗ilib о‗sgan shahar yoki qishloq‖). Turdosh otning atoqli otga 
о‗tishi ham tilshunoslikda ma‘no torayishi deb qaraladi. Masalan,