«O’zbekiston temir yo’llari» datk

 
3.4. Elektr poyezdni boshqarish 
 
Ishchi holatiga keltirilgan elektr poyezdda uni stansiyadan jo’natishdan 
oldin mashinist barcha apparatlar tayyorligiga, shuningdek, barcha 
moslamalar va poyezdning tormozlash vositalari harakatlanishiga 
tayyorligiga, qo’l tormozi qo’yib yuborilganligiga va relslarda boshmoqlar 
yo’qligiga ishonch hosil qilishi kerak. To’ldirilgan ogohlantirish blankasini 
olgach va harakatlanishga ruxsat berilgach, mashinist konrollyorning 
reversiv dastagini “Oldinga” holatiga o’tkazib, bosh dastakni ishchi 
holatlardan biriga o’rnatadi. Bunda elektr poyezdning barcha vagonlari 
siltanishsiz va tortilishsiz harakatlanishi zarur. Strelkalar bo’yicha 
harakatlanganda 
tortuvchi 
elektr 
dvigatellar 
cho’tkalari 
ostida 
uchqunlashishni oldini olish uchun tez chiqib ketish rejimini qo’llash 
tavsiya etiladi. Motorli vagonlarni alohida g’ildirak juftliklari boksavaniya 
holatiga uchraganda boksavaniya relesi ishga tushadi, ular avtomat tarzda 
tezlashishni pasaytiradi. Mashinist bu haqda RB signal chirog’i yonishi 
orqali xabar topadi. Agar chiroqcha 3-5 soniya davomida o’chmasa, bosh 
dastakni nolli holatga o’tkazish kerak, so’ngra qaytadan ishchi holatga 
o’tkazish kerak bo’ladi. “Pasaytirilgan tezlanish” tugmachasi faqat relslar 
qattiq ifloslanganda va ulanish kuchi pasayganda bosiladi. 
O’tish joyidan harakatlanganda kontrollyorni bosh dastagi rejim 
kartasida ko’rsatilgan holatda yoki ushbu uchastkada qabul qilingan 
rejimda belgilangan holatda ushlab turiladi. Bunda tezlanish avtomat 
tarzda amalga oshiriladi. 
ER1 va ER2 elektr poyezdlarida kontrollyorni bosh dastagining 
manyovrlash holati manyovrli harakatlanishlar jarayonida qisqa muddatli 
ishlar uchun qo’llaniladi. Bosh dastakning boshqa holatlarida poyezdni 
tezlanishi avtomat tarzda o’tadi. 1-holatda ishga tushirish reostatini 
orqama-ketin yoqilgan tortuvchi elektr dvigatellar tizimidan chiqarish 
orqali, bu holda poyezd eng past 20-30 km/soat tezlikda uzoq muddat 
harakatlanishi 
mumkin. 
Bosh 
dastak 
2-vaziyatga 
qo’yilganda 
qo’zg’aluvchanlik susaytiruvchi ikkita bosqich ishga tushadi va harakat 

---

65 
tezligi birmuncha oshadi. Agar bosh dastak 3-vaziyatga o’tkazilsa, unda 
tortuvchi elektr dvigatellar ikkita parallel shaxobchaga qo’shilib, yoqiladi 
va ularning tizimidan ishga tushiruvchi reostat asta sekin chiqariladi. Eng 
katta tezlikka poyezd 4-vaziyatda erishadi, bu holda parallel birlashuvda 
tortuvchi dvigatellar qo’zg’aluvchanligini susaytiruvchi ikkita bosqich 
ishga tushadi. Poyezdni tezlanishi avtomat tarzda amalga oshadi.
O’zgaruvchan tokli ER9 elektr poyezdlarida tortuvchi elektr dvigatellar 
ikkitadan orqama-ketin tarzda ikkita parallel shaxobchaga qo’shilgan. Bosh 
kontrollyor vali aylanganda ikkilamchi o’ramning o’ramlar miqdori 
o’zgaradi va tortuvchi elektr dvigatellardagi tok rostlanadi. Bundan 
tashqari, qo’zg’aluvchanlikni susayishi ko’zda tutilgan. Mashinist 
kontrollyorining bosh dastagini M manyovr vaziyatiga o’rnatish 
transformatordan eng kichik quvvatlanish yechimini keltirib chiqaradi, 
dvigatellar tizimiga esa rezistor qo’shilgan u tokni kamaytiradi, buning 
natijasida poyezdning harakatlanish tezligi ham pasayadi. 
1-vaziyatda tortuvchi dvigatellarga eng kichik quvvatlanish uzatiladi, 
unga harakat tezligi 10-15 km/soat mos keladi, 2-vaziyatda esa kuchlanish 
yuqoriroq va harakat tezligi 20-30 km/soat ga teng bo’ladi. 3-vaziyatda 
tezlik 30-50 km/soat ga teng va nihoyat 4-vaziyatda 50-130 km/soat ga 
teng bo’ladi. Mashinist dastak holatini zaruriy tezlikdan kelib chiqqan 
holda tanlaydi, u rejim kartalari yoki o’sha uchastkada elektr poyezdni 
boshqarish qabul qilingan usullar asosida ishlaydi. 
ER 1, ER 2 elektr poyezdlarida tortish kuchi va tezlikni pasaytirish 
uchun bosh dastak 4-vaziyatdan 3-vaziyatga o’tkaziladi. Bu holda 
qo’zg’aluvchanlik susaymaydi. Barcha elektr poyezdlarda dastakni 3-
vaziyatdan 2-vaziyatga yoki 2-vaziyatdan 1-vaziyatga o’tkazish orqali 
tezlikni kamaytirishga erishiladi. Dastakni nolli vaziyatga o’tkazish, 
belgilangan tezlikni ushlab turish yoki oshirish uchun zarur bo’lsa, bosh 
dastak ishchi vaziyatlardan biriga qo’yiladi. Agar tezlikni pasaytirish kerak 
bo’lsa, kontrollyor bosh dastagidagi o’chirgich tormozlar ishga tushiriladi. 
Harakatlanish yo’lida va ayniqsa to’xtash punktiga yaqinlashishda 
mashinist signal chiroqlari ko’rsatkichlari bo’yicha tormozlar tayyorligini 
tekshirib ko’radi. Poyezd boshi berk stansiyaga yaqinlashganda mashinist 
krani dastagi qisqa vaqtga tormozlash vaziyatiga qo’yilib, so’ngra qo’yib 
yuborilib, tekshirib ko’riladi. Poyezdni sekinlashishi tormozlar yaxshi 
ishlayotganligidan guvohlik beradi. Bu holatda harakat tezligi shunday 
tanlanadiki, poyezdni pnevmatik tormoz bilan to’xtatish mumkin bo’lsin. 
To’xtashdan oldin yoki tezlik chegaralangan joydan oldin tezlikni 
tushirish uchun mashinist xizmat tormozlanishini ishga tushiradi va 
harakatlanish bir tekis bo’lishi uchun tezlikni kamaytirib, tormozni 

---

66 
bosqichma-bosqich qo’yib yuboradi. Ta’qiqlovchi yoki tushunarsiz 
signalga yaqinlashganda tezlik shunday kamaytiriladiki, toki poyezd signal 
oldida to’xtamasin. Poyezdni tezkor ravishda to’xtatish talab etilgan 
holatlarda mashinist shoshilinch tormozlashni ishga tushiradi. 
Agar poyezd tik qiyalikda to’xtasa, u beixtiyor orqaga yurib ketmasligi 
uchun poyezd tormozlangan holatda qoldiriladi. Tormozlar tortuvchi elektr 
dvigatellar ishga tushgan vaqtda qo’yib yuboriladi, bu vagonlar tortilishini 
va ular yuzaga keltiradigan zarbalar uzatgich va dvigatelga ta’sir etmasligi 
uchun qilinadi. Poyezd tormozlangan holatda qiya tushishda to’xtaganda 
ham shunday qoldiriladi. Bu holda joyidan qo’zg’alishda tormozlar qo’yib 
yuboriladi va barcha vagonlar qo’zg’atib bo’lgach tortuvchi elektr 
dvigatellar ishga tushiriladi.